Floréal (1908)

Floréal (Q54)

„Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku
Klasa	okręt podwodny
Typ	Pluviôse
Historia
Stocznia	Arsenal de Cherbourg, Cherbourg
Położenie stępki	1906
Wodowanie	18 kwietnia 1908
Marine nationale
Wejście do służby	16 czerwca 1909
Zatonął	2 sierpnia 1918
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność • na powierzchni • w zanurzeniu	404 tony 553 tony
Długość	51,12 metra
Szerokość	4,955 metra
Zanurzenie	3,045 metra
Zanurzenie testowe	40 metrów
Rodzaj kadłuba	dwukadłubowy
Materiał kadłuba	stal
Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania 2 kotły, łączna moc 700 KM 2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM 2 śruby
Prędkość • na powierzchni • w zanurzeniu	12 węzłów 8 węzłów
Zasięg	powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów
Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe	7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)
Załoga	25

Floréal (Q54) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Floréal” został zwodowany 18 kwietnia 1908 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 16 czerwca 1909 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche, Oceanie Atlantyckim i Morzu Śródziemnym. Okręt zatonął 2 sierpnia 1918 roku na Morzu Egejskim, po kolizji z brytyjskim uzbrojonym parowcem HMS „Hazel”.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych^[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej^[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)^[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette^[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek^[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)^[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech^[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi^[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla^[5]. Okręty podwodne z napędem parowym oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów^[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable^[6].

„Floréal” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q20)^[7][8]. Stępkę okrętu położono w 1906 roku^[9][8], a zwodowany został 18 kwietnia 1908 roku^[10][11]. Nazwa okrętu nawiązywała do ósmego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym^[7][12]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q54 i kod identyfikacyjny FL^[8][9].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Floréal” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym^[10][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)^[10][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm^[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą^[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²^[17]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką^[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę^[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)^[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)^[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów^[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton^[18]. W kadłubie sztywnym znajdowały się dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 1800 litrów, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a kompensacyjny zbiornik pierścieniowego luku wyrzutni torpedowej mieścił 390 litrów^[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski^[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół^[21]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy^[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony^[15][b]. Zapas pływalności wynosił 27%^[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego^[c] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²^[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego^[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów^[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut^[23].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy^[24][d].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis^[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm^[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²^[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²^[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości^[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu^[25]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo^[26].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²^[25]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia^[25].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy^[27]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)^[27]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo^[27]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową^[27]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM^[10][13][e]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Fulmen d’Arsonval po 124 ogniwa^[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów^[10][28]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą^[10][11].

Uzbrojenie

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę, dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)^[27][22]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg^[29].

Wyposażenie

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny^[30]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s^[31]. Binokularowy i dwuobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 140 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu^[32].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba^[32]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym^[33]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal^[33]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym^[34]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V^[21].

Służba

„Thermidor”, „Floréal” i „Ventôse” w Hawrze w 1913 roku

„Floréal” został wcielony do służby w Marine nationale 16 czerwca 1909 roku^[9][35]. We wrześniu okręt pokonał trasę Cherbourg – Brest i z powrotem^[36]. 31 grudnia dowodzący jednostką Carré otrzymał awans na stopień kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau)^[37]. 27 marca 1910 roku wracający z ćwiczeń „Floréal” zderzył się w basenie portu w Cherbourgu z okrętem podwodnym „Français”, uszkadzając rufę ponad linią wodną^[38]. 15 kwietnia nowym dowódcą okrętu został mianowany kpt. mar. Eugène-Charles-Joseph Moysan^[39].

22 grudnia 1911 roku podczas rejsu na wodach kanału La Manche „Floréal” wpadł w strefę sztormowej pogody, w wyniku czego musiał szukać schronienia w Hawrze. Okręt doznał poważnych uszkodzeń zbiorników balastowych i sterów głębokości^[40].

8 czerwca 1912 roku „Floréal”, „Messidor” i „Vendémiaire” wyszły z Cherbourga, by wziąć udział w ćwiczebnym ataku na siły 3. Eskadry (w składzie sześciu pancerników i trzech krążowników), operujących w pobliżu półwyspu Cotentin^[41]. Podczas ćwiczeń pancernik „Saint Louis” staranował znajdującego się na głębokości peryskopowej „Vendémiaire”, który zatonął wraz z całą, liczącą 24 osoby załogą^[41]. We wrześniu „Floréal” wraz z pancernikiem „Carnot” i niszczycielem „Durandal” wziął udział w Cherbourgu i Breście w udanych testach telegrafu bezprzewodowego firmy Thomson^[42][43].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty^[44]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)^[41].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Floréal”, „Pluviôse”, „Ventôse”, „Prairial”, „Germinal”, „Fructidor”, „Watt”, „Giffard” i „Berthelot”)^[45][46]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Floréal”, „Prairial” i „Watt”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Francisque”^[45]. W styczniu 1914 roku dowództwo okrętu objął kpt. mar. Desprez Bourdon^[47].

I wojna światowa

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy^[45]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli^[48]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche^[48]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche^[48]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Floréal”, „Ventôse”, „Germinal”, „Watt”, „Prairial” i „Fructidor” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth^[49]. „Floréal” operował stamtąd do końca września, po czym wraz z „Wattem”, „Berthelotem” i „Sabre” powrócił do Cherbourga^[50].

19 października w związku z sygnałami o możliwym rozpoczęciu przez Niemców ofensywnych działań na Morzu Północnym, „Floréal”, „Pluviôse” i „Archimède” wraz z niszczycielem „Epée” zostały przebazowane do Calais i Dunkierki, w celu wzmocnienia 2. Flotylli okrętów podwodnych^[50]. Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry^[51]. Przez większość 1915 roku okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału^[51]. Na początku września 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Floréal”, „Watt” i „Berthelot” wraz z niszczycielem „Francisque” przerzucony został do La Rochelle, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom; od 22 września te zadania realizował z bazy w Breście^[51]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu^[52]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz^[53].

W marcu 1916 roku okręt przeszedł do Brestu, a następnie wypłynął w rejs na Morze Egejskie, by uczestniczyć w blokadzie cieśnin tureckich^[42][f]. „Floréal” prowadził operacje na tych wodach do lata 1918 roku, jednak nie zanotował żadnych osiągnięć bojowych^[9][42]. 1 sierpnia o godzinie 19:00 jednostka wyszła w rejs do Tarentu w eskorcie niszczyciela „Baliste”^[42]. 2 sierpnia o 1:45 francuskie okręty dostrzegły na kursie dwa statki, z których jeden (brytyjski uzbrojony parowiec^[g] HMS „Hazel”) wykonał nagły zwrot i mimo wysyłania sygnałów ostrzegawczych przez niszczyciel zderzył się z „Floréalem”^[42]. O 2:10 „Baliste” wziął na hol zachowujący pływalność okręt podwodny, biorąc na pokład 13 członków załogi, i wyruszył w kierunku Salonik^[42][54]. O 3:25 „Floréal” jednak zaczął tonąć i holujący go niszczyciel podjął z niego resztę załogi; okręt podwodny zatonął na pozycji 39°56′N 23°08′E/39,933333 23,133333^[9][42]. W feralnym rejsie na pokładzie jednostki przebywało 26 osób (nikt nie zginął)^[12].

4 lutego 1919 roku w Tulonie odbyła się rozprawa przed sądem wojskowym w sprawie utraty okrętu, która zakończyła się uniewinnieniem dowódcy „Floréala”, kpt. mar. Férauda^[55].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• COLLISION DE SOUS-MARINS. „Le Petit journal”. Nr 17258, 1910-03-28. Paris. 
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• DANS LE PERSONNEL. „L'Ouest-Éclair: journal quotidien d'informations, politique, littéraire, commercial”. Nr 5512, 1914-01-28. Rennes. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
• Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-09-27]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
• LA PERTE DU « FLORÉAL ». „Le Temps”. Nr 21032, 1919-02-05. Paris. 
• La promotion violette. „L'Ouest-Éclair: journal quotidien d'informations, politique, littéraire, commercial”. Nr 3997, 1910-01-01. Rennes. 
• La T. S. F. à bord des sous-marins. „Navigazette”. Nr 1221. 11, 1912-09-19. Paris. 
• Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
• LES NOMS DE NOS BÂTIMENTS LES FRÉGATES DE SURVEILLANCE TYPE Floréal. „Marine: organe de liaison de l'Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer”. Nr 10 (153), 1991. G. Debeury. Paris: Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer. ISSN 1151-1397. 
• Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 105. 42, 1910-04-17. Paris. 
• Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-09-27]. (ang.).
• Sur les côtes. „Excelsior: journal illustré quotidien: informations, littérature, sciences, arts, sports, théâtre, élégances”. Nr 403, 1911-12-23. Paris. 
• The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).