Fort Legionów Cytadeli Warszawskiej

Fort Legionów

nr rej. 59/9 z 01.07.1965 r., uzupełnienie z 23.03.2005 r.
Fort od strony południowej
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Rozpoczęcie budowy	1851
Ukończenie budowy	1853
Położenie na mapie Warszawy (c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5 Fort Legionów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Fort Legionów
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Fort Legionów
52°15′26″N 21°00′25″E/52,257222 21,006944

Fort Legionów

Fort i zniszczone przez wycofujących się Rosjan mosty pod Cytadelą, 1915

Brama fortu od strony Cytadeli

Zagospodarowany dziedziniec fortu

Korytarze na poziomie -1

Podziemia fortu

Podziemia fortu

Fort Legionów (ros. Владимир, „Włodzimierz”) – fort pierścienia umocnień wokół Cytadeli Warszawskiej, zbudowany w latach 1851–1853.

W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie fortu znajdowało się archiwum Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (wywiadu), niezniszczone we wrześniu 1939 roku wpadło w ręce Niemców, tym samym stając się jedną z największych znanych wpadek polskiego wywiadu II RP, która doprowadziła do uwięzienia i śmierci wielu polskich agentów.

Historia

Trzykondygnacyjna wieża artyleryjska została wzniesiona w oparciu o projekt francuskiego fortyfikatora Marca Montalemberta na planie niepełnego ceglanego walca, zamkniętego od północnego zachodu bramą ze zwodzonym mostem i otoczonego suchym rowem. Na stropie wieży znajdowała się ławka strzelecka ze stanowiskami piechoty, na górnej kondygnacji – izby bojowe 34 dział, na środkowej kondygnacji (broniącej rowu) – izby bojowe piechoty. Rowu broniono z trzech kaponier grodziowych i galerii przeciwskarpowej, z której wychodziły chodniki kontrminowe. W północno-wschodniej części środkowej kondygnacji znajdowała się jedna izba bojowa, która – wraz z położoną pod nią izbą dolnej kondygnacji – tworzyła 4-działowy tradytor, osłaniający przeprawę przez Wisłę.

Po 1865 wieża została zmodernizowana. Rów od strony wschodniej został zasypany. Między wieżą i Wisłą zbudowano ziemno-ceglaną baterię o zarysie odwróconej litery "L", służącą do obrony przeprawy rzecznej. Od południa i zachodu wzniesiono ziemny stok bojowy, a przy bramie – ceglaną latrynę z nasypem ziemnym. Z najniższej kondygnacji przebito w kierunku południowo-wschodnim podziemny korytarz (z chodnikami kontrminowymi), prowadzący do półkaponiery w rowie baterii oraz do pomieszczenia w przeciwskarpie jej rowu. Fort został przezbrojony w działa nowego typu.

Po utworzeniu Twierdzy Warszawa fort stracił znaczenie strategiczne. W latach 1905-1906 i w 1909 mieściło się tu więzienie^[1].

Przez okres zaboru rosyjskiego fort nosił nazwę "Włodzimierz" (ros. "Владимир"). Po rozbrojeniu w 1914 roku w okresie I wojny światowej przechowywano w nim akta porosyjskiego Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Fort znajdował się pod słabym nadzorem i okoliczna ludność rozkradała zgromadzone tu akta na opał, w konsekwencji czego w lutym 1919 miał tu miejsce pożar^[1].

W 1916 na zachodniej części stoku bojowego, w miejscu stracenia członków Rządu Narodowego z czasu powstania styczniowego, ustawiono pamiątkowy krzyż. W 1918 fort został przejęty przez Centralne Archiwum Wojskowe i zaadaptowany na cele biurowo-magazynowe; dokonano znacznych przeróbek, m.in. zamurowano strzelnice karabinowe, w miejscu strzelnic armatnich na górnej kondygnacji przebito okna. W 1921 nazwę fortu zmieniono oficjalnie na Fort Legionów^[1].

Stok bojowy i bateria zostały splantowane; w tym miejscu w 1925 powstał pierwszy kwartał miejskiego parku Traugutta. Około 1935 odkopano wschodni odcinek rowu, natomiast część korytarzy wychodzących z dolnej kondygnacji oraz chodniki kontrminowe galerii zasypano ziemią i zamurowano. Likwidacji uległa latryna i rów przed bramą.

We wrześniu 1939 na wieży urządzono stanowisko armaty przeciwlotniczej. Wskutek błędów i zaniechań szefa Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Józefa Smoleńskiego, Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz dyrekcji Centralnego Archiwum Wojskowego nie zostały zniszczone przechowywane w forcie najważniejsze akta Oddziału, zawierające m.in. obsadę personalną zagranicznych placówek wywiadowczych, dokumenty referatów kontrwywiadu „Niemcy” i „Rosja” oraz teczki personalne oficerów^[2]. Zostały one przejęte przez Niemców i wywiezione do Gdańska Oliwy, a następnie wykorzystane do likwidacji pracowników polskiego wywiadu, kontrwywiadu i ich współpracowników, a także polskich działaczy niepodległościowych^[3].

Podczas powstania warszawskiego budynek znajdował się w strefie frontowej.

Po II wojnie światowej ponownie zajęło go wojsko. Znajdowały się tu m.in.: pracownia rzeźby, składnica map oraz magazyny mundurowe. Część pomieszczeń popadła w ruinę, a zachodnią kaponierę w znacznym stopniu rozebrano. Pomieszczenia po dawnej baterii zostały zalane wodą, co przyczyniło się do powstania legendy o rzekomym tunelu do Cytadeli.

W 1980 w tygodniku „Stolica” zaprezentowano projekt adaptacji fortu na cele kulturalne opracowany przez Pracownie Konserwacji Zabytków, oddział Zamek. Miały się w nim mieścić wielofunkcyjna sala widowiskowa z zapleczem, dom kultury z pracowniami i biblioteką, kawiarnia oraz Klub Kombatanta z salą wystawową. Alternatywnie rozpatrywano wykorzystanie fortu na siedzibę Muzeum Architektury, a całkowita kubatura obiektu po przebudowie miała wynieść 36 760 m^3[1].

W 1996 fort został opuszczony i zdewastowany. Jednocześnie jego wnętrza wykorzystywano przy produkcji reklam (m.in. Ociec, prać?) i filmów (m.in. Ogniem i mieczem).

W 1999 fort został przejęty przez Agencję Mienia Wojskowego i w 2000 sprzedany prywatnej firmie z branży gastronomicznej^[4]. Po wykonaniu prac porządkowych i budowlanych w obiekcie powstała restauracja Forteca, jest on również wynajmowany m.in. na koncerty i przyjęcia weselne^[4]. Fort wraz z częścią podziemnych korytarzy jest udostępniany do zwiedzania z przewodnikiem^[4].

Wpisany do rejestru zabytków jako "Fort Legionów z otoczeniem" (nr 59/9 z 01.07.1965 r., uzupełnienie z 23.03.2005 r.).

Inne informacje

W Warszawie istnieje drugi fort o podobnej nazwie – fort Legionów Dąbrowskiego^[5].

Przypisy

Bibliografia

• Przemysław Boguszewski, Nadwiślański fort, [w:] „Spotkania z Zabytkami”, nr 12 (178), wydawcy: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami i «Argraf» Sp. z o.o., Warszawa 2001, s. 30-32. (ISSN 0137-222X)
• Lech Królikowski, Twierdza Warszawa, Warszawa 2002.
• Zbigniew Rekuć, Fort Legionów na Trakcie Królewskim w Warszawie [w:] Fortyfikacje w przestrzeni miasta, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2006.