Fosa zamkowa (Bydgoszcz)

Fosa zamkowa

Wyobrażenie Bydgoszczy wzorowane na rycinie Erika Dahlberga z 1657 r. Widoczna fosa miejska i zamkowa
Kontynent	Europa
Państwo	Polska
Rzeka
Długość	0,7 km
Źródło
Miejsce	Fosa miejska (Bydgoszcz)
Współrzędne	53°07′13″N 18°00′09″E/53,120278 18,002500
Ujście
Recypient	Brda
Miejsce	Bydgoszcz (Stare Miasto)
Współrzędne	53°07′19″N 18°00′21″E/53,121944 18,005833
Położenie na mapie Polski źródło ujście

Fosa zamkowa na planie-rekonstrukcji Bydgoszczy staropolskiej z 1890 r.

Plan Bydgoszczy z 1800 r. z zanikłą fosą zamkową

Fosa zamkowa – starorzecze rzeki Brdy opływające do XVIII wieku wzgórze, na którym zbudowano zamek w Bydgoszczy.

Położenie

Fosa zamkowa była odnogą rzeki Brdy. Rozpoczynała się w rejonie dzisiejszego Rybiego Rynku, płynęła wzdłuż ul. Podwale, łączyła się z fosą Miejską w okolicy Bramy Kujawskiej, po czym łukiem schodziła do Brdy na wysokości dzisiejszego Mostu Bernardyńskiego.

Historia

Fosa zamkowa niegdyś stanowiła obok dzisiejszej Młynówki starorzecze Brdy. Między tym rzekami znajdował się półwysep, na którym w 1346 r. Kazimierz Wielki lokował miasto Bydgoszcz. Na wschód od półwyspu znajdowała się wyspa, na której w XI wieku zbudowano warowny gród. W XIII wieku był to już gród kasztelański wraz z podgrodziem położonym we wschodniej części oraz przystanią rzeczną od strony południowej. Po zniszczeniu grodu przez Krzyżaków w 1330 r. na sztucznie podwyższonej i powiększonej wyspie zbudowano murowany zamek obronny. Oblewający wyspę ciek wodny nazywany fosą zamkową był istotnym elementem obronnym i był utrzymywany w należytym stanie ze względów militarnych.

Wyspa zamkowa w XVII wieku miała wymiary: 170 x 250 m. Jej szczyt miał formę płaskiej platformy o średnicy 90 m, nieznacznie wyniesionej ponad poziom Brdy. Szerokość fosy wynosiła 15 m w części zachodniej i południowej. W części wschodniej istniało rozlewisko o szerokości 40-50 m, połączone wąskim przekopem z Brdą. Kolejna nawodniona bądź sucha fosa wewnętrzna znajdowała się na terenie wyspy zamkowej.

Po zniszczeniu zamku w 1656 r. fosa straciła znaczenie obronne. Wschodnia i południowa jej część uległa zapiaszczeniu i zasypaniu. Pozostałością tego odcinka był staw często wzmiankowany w źródłach pisanych w XVIII wieku. Fosa w części zachodniej funkcjonowała jeszcze jako element obronny do połowy XVIII wieku, stanowiąc przedpole ziemnego wału obronnego wzniesionego w latach 70. XVII wieku.

Po zajęciu miasta przez Prusy w 1772 r. wykonano dokładną inwentaryzację miasta, która wykazała zanik cieku. Na Planie Gretha z 1774 r. na miejscu dawnej fosy znajduje się jedynie suche obniżenie. Na planie Lindnera z 1800 r. fosa jest zniwelowana i zajęta przez ogrody poza odcinkiem południowo-wschodnim.

Zabudowa w obrębie dawnej fosy i wzgórza zamkowego najszybciej rozpoczęła się w części zachodniej przylegającej do ul. Podwale i północnej przylegającej do ul. Grodzkiej. W 1787 r. wzniesiono farę ewangelicką, przed 1800 r. obiekty rafinerii cukru, w 1858 r. w pobliżu ul. Grodzkiej zbudowano gmach szkoły realnej, w 1872 r. wybudowano ul. Bernardyńską wraz z mostem przez Brdę.

Ostateczna niwelacja i zabudowa terenu wzgórza zamkowego nastąpiła w 1899 r. Wytyczono wówczas Plac Kościeleckich, wyburzono resztki ruin średniowiecznego zamku bydgoskiego, a na miejscu dawnej fosy i fragmentu wzgórza wybudowano nową neogotycką farę ewangelicką pw. Krzyża świętego (ob. kościół pw. św. Andrzeja Boboli). Przedłużono również w kierunku wschodnim ul. Kościelną (ob. ul. Magdzińskiego), której perspektywę zamknęła nowa świątynia ewangelicka, zaś w miejscu wyburzonej starej fary ewangelickiej wzniesiono w 1903 r. miejską halę targową.

Zobacz też

• Stare Miasto w Bydgoszczy

Bibliografia

• Grochowski Robert. Zamek bydgoski. Kronika Bydgoska XXVII (2005). Bydgoszcz 2006
• Siwiak Anna, Siwiak Wojciech, Wschodnie "umocnienia" obronne Bydgoszczy w świetle badań archeologicznych ulicy Podwale, Kronika Bydgoska XXIX (2006), Bydgoszcz 2007, s. 229-257.