Fotoplastykon

Kosmorama – rosyjska litografia ludowa, 1858 – rozrywka jarmarczna

„Kaiserpanorama” Augusta Fuhrmanna, drzeworyt (ok. 1880)

Fotoplastikon Warszawski

Fotoplastikon (Cesarska Panorama, Kaiser-Panorama), A. Fuhrmann, ok. 1900, Muzeum Kinematografii w Łodzi

Fotoplastykon (gr. plastikós – rzeźbiarski; także fotoplastikon) – automat do prezentacji pojedynczych fotografii (przeźroczy) stereoskopowych z całych cykli fotograficznych na jednym stanowisku wizualnym.

Fotoplastykon był wielobocznym urządzeniem, w którym umiejscowione były wizjery do oglądania fotografii. Mechanizm przesuwczy co kilka sekund podawał nowe fotografie przed wizjer, dzięki czemu uzyskiwaliśmy efekt uzyskiwany przy oglądaniu później stworzonej diaporamy. Z reguły fotoplastykon posiadał 25 stanowisk do oglądania zdjęć.

Historia fotoplastykonów

Od lat sześćdziesiątych XIX wieku stereoskopia zyskała ogromna popularność. Wyprodukowano setki tysięcy stereoskopów typu Holmesa i miliony stereogramów w znormalizowanym formacie 3,5 × 7 cali (ok. 9 × 18 cm). Przyczyniło się to do budowy urządzeń, pozwalających na publiczne demonstrowanie trójwymiarowych obrazów. W 1866 roku Alois Polanecky (1826–1911) zbudował urządzenie złożone z 25 stereoskopów wbudowanych w wieloboczną obudowę, tzw. „Salonem Stereoskopowym”, z którym występował na jarmarkach^[1]. Przy tworzeniu swojego urządzeniu korzystał z pomocy francuskiego fotografa i optyka Claude-Marie Ferriera.

W latach 80. XIX wieku berliński przedsiębiorca August Fuhrmann (1844–1924) udoskonalił wynalazek Polaneckiego. W ten sposób powstały pierwsze fotoplastykony – w Niemczech nazwane szumnie Kaiser-Panorama (Panorama Cesarska) – pozwalające 25 osobom na równoczesne oglądanie przezroczy stereoskopowych. 25-boczny bęben wykonany z trójwarstwowej sklejki z okleiną orzechową miał 3,75 m średnicy. Zgodnie z gustem epoki ściany bębna wieńczyła bogata dekoracja rzeźbiarska. Do oświetlenia przezroczy stosowano palniki gazowe z koszulkami żarowymi, a widzowie mogli sami regulować jasność oświetlenia. Urządzenie poruszane było za pomocą mechanizmu zegara wieżowego z ciężarami, zapewniającymi 3-godzinną pracę. Każdej zmianie przezroczy towarzyszył dźwięk dzwonka. Dopiero później wkroczyła elektryczność.

W czasie apogeum popularności Kaiser-Panoramy istniało aż 250 filii w całej Europie, a nawet poza nią (urządzenie dotarło nawet do Turcji i Australii)^[1]. Każda Cesarska Panorama stworzona przez Augusta Fuhrmanna posiadła oznaczenie świadczące o oryginalności urządzenia – przy stanowisku numer 1 widniała tabliczka informująca kto i gdzie skonstruował Cesarską Panoramę. Na odwrocie wynalazca składał swój podpis^[1]. Sukces urządzenia sprawił, że Fuhrmann znalazł swoich naśladowców, którzy kopiowali całe maszyny, w efekcie działające podobnie. Warto więc zwrócić uwagę, że każda Kaiser-Panorama była fotoplastikonem, ale nie każdy fotoplastikon był Kaiser-Panoramą.

Kaiser-Panorama cieszyła się ogromną popularnością, bowiem zwyczajnym ludziom dawała możliwość poznawania świata na odległość. Podkreślało to hasło, którym reklamowano urządzenie Fuhrmanna: „Z Cesarską Panoramą rozwiążesz problem poznawania świata!"^[1] Przedsiębiorstwo Fuhrmanna co tydzień dostarczało 250 fotoplastykonom zestawy 50 ręcznie kolorowanych przezroczy, co zachęcało widzów do regularnych odwiedzin. Organizował wyprawy fotografów do odległych krajów, dbał o aktualną, kronikarską dokumentację wydarzeń z pierwszych stron gazet. Zgromadził ponad 150 tysięcy przezroczy stereoskopowych. Przedsiębiorstwo Fuhrmana przetrwało – mimo pogarszającej się koniunktury – do 1923 roku^[1].

Po upadku cesarstwa niemieckiego w 1918 roku Fuhrmann przemianował swoje Kaiser-Panorama na Welt-Panorama (Panorama Światowa)^[1]. W 1928 roku działało jeszcze 180 takich urządzeń, ale 3 kwietnia 1939 zamknięto ostatnią panoramę w Berlinie. Do 1955 roku działała jeszcze panorama w Wiedniu, do lat siedemdziesiątych w bawarskim ośrodku pielgrzymkowym Altötting. Do naszych czasów przetrwało niewiele takich urządzeń.

Fotoplastikony w Polsce

W Muzeum Kinematografii w Łodzi znajduje się fotoplastikon, który jest jedyną oryginalną, skonstruowaną przez Augusta Fuhrmanna Cesarską Panoramą (Kaiser-Panoramą) w Polsce i – według Towarzystwa Fuhrmannowskiego – jedną z sześciu zachowanych na świecie^[2]. Łódzka Kaiser-Panorama zbudowana została około 1900 roku, a do Łodzi przyjechała z Kielc. W 1976 roku została przekazana do Działu Kultury Filmowej Muzeum Miasta Łodzi, a w 1986 roku do Muzeum Kinematografii. Łódzki fotoplastikon zagrał w filmie Vabank w reżyserii Juliusza Machulskiego.

W Warszawie w oficynie Kamienicy Hoserów można obejrzeć jedyny w Polsce fotoplastikon działający nieprzerwanie w tym samym miejscu od 1905 roku. Warszawski fotoplastikon nie jest jednak Kaiser-Panoramą^[3]. W latach 1899-1914 w Warszawie działało co najmniej 8 fotoplastikonów^[3]. Od grudnia 2012 roku fotoplastikon działa jako Oddział Muzeum Powstania Warszawskiego.

W Poznaniu pierwszy fotoplastykon działał od 1923 roku. Do 2005 roku działał fotoplastykon fotografika Antoniego Ruta, w 2014 roku odkupiony, przeniesiony i uruchomiony ponownie na Starym Rynku^[4][5].

Zobacz też

• stereoskop
• stereoskopia
• widzenie przestrzenne
• kinetoskop

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Historia fotoplastykonu. sakron.piwko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-19)].
• Strona Fotoplastikonu Warszawskiego
• Oryginalna strona Fotoplastikonu Warszawskiego. fotoplastikon.stereos.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-24)].