Franciszek Czarnomski (profesor rolnictwa)

Franciszek Czarnomski

Data i miejsce urodzenia	19 lipca 1852 Dubidze
Data i miejsce śmierci	15 października 1898 Kraków
Miejsce spoczynku	Cmentarz Rakowicki
Zawód, zajęcie	rolnik, gleboznawca, wykładowca akademicki
Tytuł naukowy	profesor
Uczelnia	Uniwersytet Jagielloński

Franciszek Czarnomski (ur. 19 lipca 1852 we Dubidzach, zm. 15 października 1898 w Krakowie) – polski rolnik, gleboznawca, popularyzator wiedzy o uprawie roli, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Życiorys

Franciszek Czarnomski od młodych lat interesował się fizyką i chemią. Po ukończeniu w 1869 r. III Rządowego Gimnazjum Filologicznego w Warszawie rozpoczął on studia w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych na Uniwersytecie Wiedeńskim (1870–1871). Po roku przeniósł się na Uniwersytet Berliński, gdzie był asystentem w laboratorium fizycznym prof. Dovego oraz uczył się chemii pod kierunkiem prof. Hofmanna. W 1874 r. uzyskał dyplom. Wbrew namowom rodziny po ukończeniu edukacji nie wrócił do rodzinnego gospodarstwa lecz rozpoczął pracę w berlińskiej fabryce instrumentów precyzyjnych i matematycznych Quertlinga mając nadzieję zostać w przyszłości zaangażowanym do pracy w powstającym w tamtym czasie na Uniwersytecie instytucie fizycznym.

W 1876 r. okoliczności rodzinne zmuszają Franciszka do powrotu i zajęcia się gospodarowaniem na dziedzicznej posiadłości Dubidze. Jako że nie miał on żadnej wiedzy na temat rolnictwa i pałał niechęcią do zajęcia, którym się musiał zająć z konieczności, początki jego działalności były bardzo trudne. Dopiero z czasem dostrzegł w swoim gospodarstwie obiekt przyrodniczy gdzie, korzystając ze swej fizyczno-chemicznej wiedzy, przeprowadzał różnego rodzaju przemyślane doświadczenia związane z rolnictwem. W chwilach wolnych od zajęć gospodarskich czytał literaturę rolniczą, z czasem gromadząc znaczny jej zbiór. Czarnomski powoli doprowadził swoje gospodarstwo do rozkwitu, a on sam, już jako zapalony rolnik, dzielił się wynikami swoich doświadczeń z pracownikami okolicznych folwarków oraz z mieszkającymi w okolicy chłopami.

By trafiać do jeszcze szerszego grona rolników od połowy lat 80. Czarnomski zaczął publikować, głównie w warszawskiej Gazecie Rolniczej. Zainteresowanie we wszystkich trzech zaborach oraz w Rosji zyskał za sprawą prac: „Wpływ wapna na rolę“ (Gazeta Rolnicza. T. 27. R. 1887. Numery: 44–50) oraz „Wyjałowienie a wyczerpanie roli“ (Gazeta Rolnicza T. 28. R. 1888. Numery: 11–13). Powszechne uznanie dała mu jego wielka praca pt. „Rola, jej pochodzenie, gatunki typowe, nawożenie i uprawa“. Ma ona charakter podręcznika gleboznawstwa i uprawy roli i była drukowana w Gazecie Rolniczej odcinkami przez dwa lata (T. 31. R. 1891. N-ry: 9–19, 15–20, 23–29, 45–51, T.32. R. 1892. N-ry: 17–21 i 25–28).

W 1892 r. Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego zaproponował Czarnomskiemu, jako świetnemu rolnikowi praktykowi i teoretykowi, tytuł profesora UJ i objęcie kierownictwa nad Katedrą Rolnictwa (później Katedrą Uprawy Roli i Roślin) w obrębie, utworzonego dwa lata wcześniej, Studium Rolniczego (które po latach rozwinęło się we współczesny Uniwersytet Rolniczy w Krakowie). Czarnomski przyjął propozycje, przeniósł się do Krakowa i, mimo coraz słabszego zdrowia, z zapałem zajął się dydaktyką, pracą badawczą i organizacyjną. Dzięki niemu powstało w obrębie Studium laboratorium gleboznawcze, muzeum rolnicze (z własnych funduszy profesora) oraz stacja doświadczalna w Prądniku Czerwonym pod Krakowem (dziś jednej z jego dzielnic).

Wykłady "Pana Franciszka", jak nazywali go studenci, cieszyły się wielkim powodzeniem wśród słuchaczy. Doceniali oni nie tylko szeroką wiedzę teoretyczną popartą własnym doświadczeniem, ale i życzliwość i jasność prezentowanych treści. Obejmowały one zagadnienia uprawy roli i roślin z dużym naciskiem na wiedzę o glebie, jako miejsce pracy rolnika. Szczególnie zainteresowanym osobom poświęcał czas po wykładach tworząc zręby zespołu swoich uczniów, motywując ich do własnych badań i publikowania. Sam profesor nosił się z zamiarem napisania podręcznika do nauki rolnictwa, który powoli powstawał na podstawie systematycznie spisywanych i opracowywanych wykładów. Nie zdążył jednak tego uczynić.

Przez cały okres pracy na Uniwersytecie dawała się we znaki Czarnomskiemu choroba piersiowa, która co czas jakiś powodowała przerwy w jego pracy. Z czasem się ona nasilała stając się przyczyną śmierci profesora 15 października 1898 r., zaledwie sześć lat po nominacji na stanowisko w Studium Rolniczym. Został on pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (pas 15)^[1].

Grób prof. Franciszka Czarnomskiego na Cmentarzu Rakowickim

Praca naukowa i spuścizna

Franciszek Czarnomski otrzymał gruntowne wykształcenie techniczne i ogólnoprzyrodnicze z naciskiem na fizykę i chemię. Po studiach pragnął zostać w Berlinie i zająć się pracą naukową w zakresie fizyki. Okoliczności zmusiły go jednak do porzucenia tych planów i zajęcia się gospodarowaniem majątkiem rolnym. Mając predyspozycje i chęci do pracy naukowej, niejako z przymusu, zmienił tylko obiekt zainteresowań. W kwestii rolnictwa i uprawy roli był samoukiem. Kilka lat zajęło mu zdobycie gruntownej wiedzy teoretycznej i przetestowania jej części w swoim gospodarstwie w praktyce. Według słów Jaworskiego: czytał wszystko, uczył się wszystkiego, choć nie wszystkiemu wierzył.

Mimo iż Czarnomski zajmował się różnymi zagadnieniami związanymi z uprawą roślin to największą uwagę przykładał do gleboznawstwa. Uważał, że spośród wszystkich przedmiotów związanych z rolnictwem to właśnie znajomość gleb jest najbardziej zaniedbana i w tym temacie działał i specjalizował większość ze swoich uczniów. Miał on podobno duży talent do dobierania sobie uczniów i współpracowników. Gdyby miał możliwość dłużej pracować naukowo bez wątpienia wykształcił by rzesze swoich następców, którzy by ponieśli w świat i dalej rozwijali jego idee. Jego uczniami specjalizującymi się w gleboznawstwie byli m.in.: Józef Bzowski, Tadeusz Domański, Konstanty Jasiński, Kazimierz Miczyński, Eustachy Popiel i Tadeusz Rudowski. W sumie byli oni autorami ośmiu wartościowych rozpraw gleboznawczych.

Szkic mapy rolniczych typów gleb Królestwa Kongresowego według F. Czarnomskiego

W zakresie gleboznawstwa Franciszek Czarnomski reprezentował, dominującą w tamtych czasach, szkołę geologiczno-petrograficzną i geologiczno-rolniczą. Do interesujących go nauk o glebie włączał zagadnienia uprawy roli, chemii rolnej, gruntoznawstwa i gleboznawstwo melioracyjne. Dzięki temu geologiczne podstawy gleboznawstwa były przez niego ujmowane bardzo wnikliwie, jednocześnie nigdy nie tracił z oczu roli gleby jako podstawy rolnictwa. Na podstawie geologii i zaawansowania wietrzenia podzielił gleby Królestwa Polskiego na 5 rolniczych typów:

• typ pierwszy – ziemie piaszczyste, o złych właściwościach fizycznych, niekwaśne i niezimne;
• typ drugi – ziemie piaszczysto-gliniaste, mocno zwietrzałe, o dobrych właściwościach fizycznych, złych chemicznych, kwaśne, zimne;
• typ trzeci – ziemie gliniaste, słabiej zwietrzałe, o dobrych właściwościach fizycznych i chemicznych, z podłożem marglistym, ciepłe;
• typ czwarty – löss, o dobrych, lecz specyficznych właściwościach fizycznych i chemicznych, z podłożem marglistym;
• typ piąty – ziemia wapienna zwana rędziną, o specyficznych właściwościach, ciepła.

Autor zdawał sobie sprawę z występowania różnych wariantów wspomnianych rolniczych typów oraz gleb zupełnie innych (mad, gleb "osadów sarmackich", mokrych, skalistych), lecz ze względu na ich małe powierzchnie i znaczenie, a także małą jeszcze wiedzę o glebach różnych rejonów, zostały umyślnie pominięte w tym zestawieniu.

Według Strzemskiego Franciszek Czarnomski był zdolny do stworzenia w Krakowie silnego centrum rozwoju nauk o glebie i jej uprawie, niestety przedwczesna śmierć w sile wieku udaremniła stworzenie własnej oryginalnej systematyki gleb i własnej szkoły gleboznawstwa, która mogłaby łączyć tradycyjne geologiczne idee niemieckie z nowym kierunkiem geograficzno-genetycznym W.W. Dokuczajewa, który powstał pod koniec XIX w. w Rosji. Jego następca – Stefan Jentys, był wprawdzie uczonym dużej miary, lecz specjalizował się w botanice, co nieco wyhamowało rozwój nauk o glebie w ośrodku krakowskim.

Po śmierci profesora jego matka - Helena Czarnomska zainicjowała wydanie drukowanych w Gazecie Rolniczej oraz w osobnych broszurkach prac syna. Zostały one opracowane i uzupełnione przez jego uczniów dr Zygmunta Jaworskiego i dr Tadeusza Domańskiego i wydane w 1900 r. w dwóch tomach pod tytułem "Pisma rolnicze ś.p. Franciszka Czarnomskiego, profesora rolnictwa na Uniwersytecie Jagiel.". Do zbioru dołączono dwa najlepiej opracowane notatki do wykładów mające w przyszłości być częścią planowanego podręcznika: "Urywki z wykładów o mechanicznej uprawie roli" i "Notatki do wykładów o uprawie żyta". Rozdziały powstałe na podstawie wcześniej drukowanych prac to: "Nauka o glebie", "Wykład szczegółowy o roli", "O ziarnie do siewu", "O siewie", "Jak obchodzić się z obornikiem", "Wpływ wapna na rolę", Wyjałowienie a wyczerpanie roli", "Narzędzia Sacka", "Młocka parowa" i "Metoda p. Korzybskiego w praktyce".

Rok później, jeszcze raz opracowane i uzupełnione, tak by zapełnić luki w materiale, których prof. Czarnomski nie zdążył napisać, jego pisma zostały włączone do "Encyklopedii Rolniczej" (T. X, Warszawa, 1901, s. 490–632).

Był również encyklopedystą. Brał udział w redakcji opracowywanego przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa wydania Encyklopedii Rolniczej^[2].

Zobacz też

• Emil Godlewski (1847-1930)
• Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Przypisy

Bibliografia

• Michał Strzemski. Zapomniany gleboznawca polski - Franciszek Czarnomski. „Roczniki Gleboznawcze”. 4, s. 251-254, 1955. [dostęp 2015-10-14]. (pol.). 
• Michał Strzemski: Historia gleboznawstwa polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1980, s. 184-187. ISBN 83-09-00390-0. (pol.).
• Zygmunt Jaworski: Franciszek Czarnomski: Pisma rolnicze ś.p. Franciszka Czarnomskiego, profesora rolnictwa na Uniwersytecie Jagiel.. T. I. Kraków: G. Gebethner i Spółka, 1900, s. V-VII. (pol.).
• Emil Godlewski: Przedmowa. W: Franciszek Czarnomski: Pisma rolnicze ś.p. Franciszka Czarnomskiego, profesora rolnictwa na Uniwersytecie Jagiel.. T. I. Kraków: G. Gebethner i Spółka, 1900, s. V-VII. (pol.).
• Nauka o glebie. W: Franciszek Czarnomski: Pisma rolnicze ś.p. Franciszka Czarnomskiego, profesora rolnictwa na Uniwersytecie Jagiel.. T. I. Kraków: G. Gebethner i Spółka, 1900, s. 92-141. (pol.).
• Jerzy Aleksandrowicz: Encyklopedya rolnicza wydawana staraniem i nakładem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, t.I (A – Chirurgja). Warszawa: Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, wyd. Gebethner i Wolff, Druk K. Kowalewskiego, 1890.

Linki zewnętrzne

• Dzieła Franciszka Czarnomskiego w bibliotece Polona