František Zach

Franciszek Zach

František Zach

Franjo Zah

František Zach w mundurze generalskim serbskiej armii, 1877
Data i miejsce urodzenia	1 maja 1807 Ołomuniec, Morawy, Cesarstwo Austrii
Data i miejsce śmierci	14 stycznia 1892 Brno, Morawy, Austro-Węgry
Przebieg służby
Lata służby	1850–1882
Siły zbrojne	Księstwo Serbii
Jednostki	Armia Ibaru
Stanowiska	dowódca Armii Ibaru
Odznaczenia

František Zach (serb.-chorw. Фрања Зах / Franjo Zah, ur. 1 maja 1807 w Ołomuńcu^[1], zm. 14 stycznia 1892 w Brnie^[2]) — czeski działacz panslawistyczny, powstaniec listopadowy, współpracownik i poseł księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, generał i pierwszy szef sztabu niepodległej Serbii.

Życiorys

František Alexander Zach urodził się 1 maja 1807 w Ołomuńcu na habsburskich Morawach, jednak dzieciństwo spędził w Brnie, gdzie jego ojciec był właścicielem zajazdu U černého orla^[3]. W 1824 ukończył niemieckie gimnazjum w Starym Brnie, a następnie w 1828 wydział prawa na Uniwersytecie Wiedeńskim^[3], po czym pracował w magistratach Brna a potem Znojma na Morawach^[4][3].

Najpierw pragnął wziąć udział w powstaniu greckim, od czego odwiódł go ojciec^[5][3]. W 1831 przekradł się przez granicę Kongresówki, aby walczyć po polskiej stronie w powstaniu listopadowym^[4][6]. W 1832 wyjechał do Francji, gdzie podjął studia wojskowe na Akademii Wojskowej w Fontainebleau, gdzie pracował także jako bibliotekarz^[6][4]. W 1836 roku powrócił do Wiednia, gdzie próbował prowadzić działalność w kręgach słowiańskich. W trakcie pobytu w rodzinnym Brnie wspomagał polskich emigrantów polistopadowych udających się przez Morawy na zachód Europy^[7]. W październiku 1840 w skutek nacisków policyjnych wyjechał znowu do Francji po drodze odwiedzając w Brukseli Joachima Lelewela^[8].

Jeszcze w Paryżu poznał księcia Adama Czartoryskiego, stając się jednym z jego współpracowników^[5]. W listopadzie 1842^[9] wyjechał poprzez Istambuł jako poseł Czartoryskiego^[10] do Belgradu, wówczas stolicy zależnego od Osmanów Księstwa Serbii^[5][6]. W czasie pobytu w Istambule zetknął się z Matiją Banem, przyszłym twórcą określenia Jugosławianin, na którego wywarł znaczny wpływ^[11].

W Belgradzie stał się częścią elity księstwa zaprzyjaźniając się z ówczesnym ministrem spraw wewnętrznych a późniejszym premierem, Iliją Garašaninem^[5].

Rozwijając memorandum Czartoryskiego Conseils sur la conduite a suivre par la Serbie miał wpływ na kształt opracowanego przez Garašanina tajnego dokumentu Načertanije (serb.-chorw. начертаније — szkic)^[10][5], który podporządkowywał strategię polityki serbskiej celowi zjednoczenia Słowian południowych^[12] traktując Księstwo Serbii jako jugosłowiański Piemont^[10][9]. Napisany w 1844 plan Zacha sugerował powstrzymanie się przed pochopnym dążeniem do niepodległości małego księstwa, aby nie doprowadzić do przedwczesnego rozpadu Imperium Osmańskiego, co strategicznie wzmocniłoby jedynie Austrię i Rosję^[5]. Postulował ostrożne umacnianie księstwa i wpływów słowiańskich w osłabionym imperium, wyczekując sprzyjającego momentu do zjednoczenia wokół Serbii wszystkich Słowian południowych — od Słoweńców aż po Bułgarów^[9]. Choć strategię Načertanije Garašanin oparł na przedstawionym mu planie Zacha^[5][9], odrzucił m.in.: wizję jugosłowiańską na rzecz czysto serbskiej, co manifestowało się choćby w przemilczeniu odrębności chorwackiej^[13], zastąpił on także rezerwę w stosunku do Rosji strategicznym z nią partnerstwem^[14]. Paradoksalnie strategia bazująca na istnieniu słabej Turcji była od 1829 roku – za sprawą Karla Nesselrode, ministra spraw zagranicznych cara Mikołaj I – założeniem polityki rosyjskiej^[15].

Przygotowując ostateczną wersję swego planu Zach w styczniu 1844 kontynuował zawiązane już wcześniej kontakty z chorwackimi działaczami ruchu iliryjskiego, Ljudevitem Gajem i jego wysłannikiem Stjepanem Carem, który odwiedzał go w Belgradzie^[13]. Iliryści szans na zjednoczenie Słowian południowych doszukiwali się wówczas w ramach monarchii habsburskiej^[12].

W 1848 Zach uczestniczył w praskim Kongresie Słowiańskim jako wiceprezydent delegacji południowo-słowiańskiej^[5] i członek delegacji czesko-słowackiej, gdzie był jednym z najaktywniejszych uczestników^[4], redagując razem z Františkiem Palackým jedyny dokument zjazdu: Manifest do narodów Europy^[16]. Po przerwaniu kongresu przez powstanie praskie wyjechał do Brna. Z Moraw razem z Bedřichem Bloudekiem 16 września poprowadził kilkusetosobowy oddział ochotników na zachodnią Słowację, doprowadzając do krótkotrwałego powstania przeciw Węgrom. Był członkiem przewodzącej powstaniu Słowackiej Rady Narodowej. Nie mógł pogodzić się z polskim wsparciem dla Węgrów, co wyraził w liście do Czartoryskiego^[8]. Skutkiem tego było zerwanie z polskim ruchem^[6].

Wobec niezgody cesarskiego ministra spraw wewnętrznych, Aleksandra von Bacha na pobyt „byłego emigranta i rewolucjonisty” w cesarstwie wyjechał w październiku 1849 do Serbii^[16]. W Belgradzie na prośbę Garašanina założył szkołę artylerii, stając się jej dowódcą i nauczycielem^[4][6]. Prowadził ją z przerwami w latach 1850–1859, 1860–1865 i 1868–1874^[5]. Szkoła po uzyskaniu niepodległości przez księstwo w 1878 przekształciła się w belgradzką Akademię Wojskową. W 1853 w Kragujevacu założył serbską zbrojownię, której kontynuacją jest dzisiejsza firma zbrojeniowa Zastava.

Etnograficzna mapa doliny Morawy, podpisana przez Hahna i Zacha

W 1861 razem z austriackim dyplomatą Johann Georg von Hahnem opracowywał etnograficzne mapy ziem położonych nad Południową Morawą^[17]. Był członkiem serbskiej, królewskiej Akademii Nauk.

Po detronizacji przez Skupštinę (serbski parlament) Aleksandra Karadziordziewicia w 1858 został wojskowym doradcą i zaufanym nowego księcia Serbii, Michała Obrenowicia, który powierzał mu delikatne misje, m.in. w 1868 Zach przywiózł do Aten i podpisał ratyfikację grecko-serbskiego paktu antytureckiego, pierwszego układu nowych państw bałkańskich^[18][5]. Uczestniczył w tym czasie w projektowaniu kolei serbskich^[5].

W 1874 roku został adiutantem następcy zamordowanego Michała, księcia Milana. W 1876 został mianowany pierwszym serbskim szefem sztabu. Przygotował mobilizację i koncentrację armii serbskich do wojny z Turcją. W czasie wojny objął w Čačaku dowództwo Dywizji Zachodnio-Morawskiej, tzw. Armii Ibaru walczącej z wojskami Mehmeta Ali Paszy pod Kalipoljem, Kladnicą i Javorem. Na skutek zranienia przez konia utracił zdolność dowodzenia i został odesłany na leczenie do Belgradu. Ostatecznie stracił zranioną nogę w wyniku amputacji. Krytykował poczynania i dowodzenie swego następcy rosyjskiego generała Michaiła Czernajewa^[5], który pozwolił Turkom wkroczyć na terytorium księstwa i zagrozić samej stolicy^[5].

W latach 1874-75 podróżował po Europie przyjmowany z honorami w różnych krajach. Mimo niepełnosprawności pozostał częściowo w służbie doradzając w czasie kolejnej wojny z Turcją w latach 1877–1878.

Przeszedł na emeryturę w 1882^[5]. Wrócił do Czech i ostatecznie w 1889^[16] osiadł na Vinohradach^[6]. Zmarł bezpotomnie w wieku 84 lat, w Brnie w 1892. Na życzenie cesarza Franciszka Józefa został pochowany z honorami wojskowymi dwa dni później^[16].

Pozostawił dzienniki z lat 1848–1875 oraz kilkaset listów^[8]. Przyjaźnił się z Františkiem Riegrem^[6]. Korespondował poza ks. Czartoryskim z rozlicznymi działaczami polskimi, m.in.: Adamem Mickiewiczem^[19], Joachimem Lelewelem^[20], i Michałem Czajkowskim^[8][21].

Jego hobby była uprawa kwiatów, których pierwsze wiosenne okazy darował serbskiej księżniczce oraz zbieranie minerałów, które łączyło się z zainteresowaniem górnictwem rud^[16].

Stopnie wojskowe

• 1850 — kapitan artylerii
• 1857 — major
• 1862 — podpułkownik
• 1870 — pułkownik
• 1875 — generał

Upamiętnienie

Jego imię noszą ulice w Brnie^[22], Pradze^[23], Kutnej Horze^[24] i Belgradzie^[25]. W rodzinnym Ołomuńcu znajduje się poświęcone mu muzeum. Kraj południowomorawski Republiki Czeskiej od 2007 roku przyznaje nagrodę im. Františka Zacha^[26][16].

Przypisy

Bibliografia

• Václav Žáček: František A. Zach: Život a činnost čes. vlastence, pol. emigranta, slov. dobrovolníka a srbského generála. Praga: Melantrich, 1977, seria: Odkazy pokrokových osobností naší minulosti.
• Edislav Manetovic. Ilija Garasanin: Nacertanije and Nationalism. „The Historical Review/La Revue Historique”. 3, s. 137–173, 2006. DOI: 10.12681/hr.201. 
• Victor Roudometof: Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group, 2001. ISBN 978-0-31331-949-5.

Linki zewnętrzne

• František Zach w Encyklopedii Brna