Fresnel (1908)

Fresnel (Q65)
Ilustracja
„Fresnel” w 1914 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Rochefort, Rochefort

Położenie stępki

1 października 1906

Wodowanie

16 czerwca 1908

 Marine nationale
Wejście do służby

22 lutego 1911

Zatopiony

5 grudnia 1915

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe

7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)

Załoga

25

Fresnel (Q65) – francuski oceaniczny dwukadłubowy okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było początkowo osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Fresnel” został zwodowany 16 czerwca 1908 roku w stoczni Arsenal de Rochefort w Rochefort, a 6 października tego roku zatonął podczas prób stoczniowych. Podniesiony i wyremontowany został wcielony do służby w Marine nationale 22 lutego 1911 roku. Okręt służył na Atlantyku i Morzu Śródziemnym, uczestnicząc w działaniach wojennych na tym ostatnim akwenie. „Fresnel” został zatopiony 5 grudnia 1915 roku u ujścia rzeki Buna przez austro-węgierski niszczyciel SMS „Warasdiner”.

Projekt i budowa

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Fresnel” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Rochefort wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (pozostałe trzy zamówiono 19 października 1906 roku)[7][8]. Stępkę okrętu położono 1 października 1906 roku[8], zaś zwodowana została 16 czerwca 1908 roku[9][10]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego naukowca z przełomu XVIII i XIX wieku – Augustina Fresnela[7][11].

6 października 1908 roku, powracając z prób stoczniowych, w La Rochelle okręt uderzył dziobem w molo, po czym został zalany przez wodę, która dostała się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped i zatonął na płytkich wodach[12][13]. Na pokładzie jednostki przebywało 35 osób – oprócz załogi dowodzonej przez kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Marrasa także członkowie komisji odbiorczej, jednak wszyscy zostali uratowani[14]. 9 listopada okręt został wydobyty i wyremontowany[13], a negatywne doświadczenie wyniesione z wypadku doprowadziło do usunięcia dziobowej wyrzutni torpedowej (bądź ukończenia późniejszych jednostek bez niej) na większości okrętów typu Pluviôse[15][16]. W czerwcu 1910 roku kpt. mar. Mars został wyznaczony na dowódcę jednostki z zadaniem nadzorowania ukończenia prac przy okręcie w stoczni w Rochefort[17].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

„Fresnel” był średniej wielkości dwukadłubowym, oceanicznym okrętem podwodnym[9][18]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][19]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[19]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[20][21]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[22]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[22]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][23]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez kingstony, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[23]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[24]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[23]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[23]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (zainstalowany na dziobie zamiast torpedy po demontażu wyrzutni torpedowej)[25].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową[b]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[19]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[27]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[20].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[20][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[20].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[20]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[23]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[28], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[29].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[30][e].

Urządzenia napędowe

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[23]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[23]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[23]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[25]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[25]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[32]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[33].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[32]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[32].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[15]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[15]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[15]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[15]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][18][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Fulmen d’Arsonval po 124 ogniwa[25].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][34]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][26].

Uzbrojenie

Okręt wyposażony był początkowo w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę[b], dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)[15][16]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[35].

Wyposażenie

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[36]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[37]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[38].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[38]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[39]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[39]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[40]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[27].

Służba

„Fresnel” został wcielony do służby w Marine nationale 22 lutego 1911 roku[8][10]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q65 i kod identyfikacyjny FR[10][28]. 11 kwietnia 1911 roku okręt dotarł do Cherbourga po rejsie z Rochefort, odbytym w trudnych warunkach atmosferycznych[41].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[42]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[43]. 2 listopada 1912 roku „Fresnel” i „Messidor” wyszły z Algieru i skierowały się w stronę Tulonu, kiedy na wysokości Balearów napotkały gwałtowny sztorm, który spowodował rozdzielenie się okrętów i ich samotne dotarcie do portu przeznaczenia[44]. 26 listopada na redzie Tulonu okręt wystrzelił torpedę, która zamiast płynąć prosto zaczęła z prędkością 30 węzłów poruszać się po okręgu. Dowódca jednostki natychmiast wydał rozkaz wykonania skrętu w tym samym kierunku co torpeda, która ostatecznie kończąc bieg uderzyła w okręt, powodując nieznaczne uszkodzenia[45]. 24 lipca 1913 roku „Fresnel” zatonął w wypadku w porcie w Cannes na głębokości 6 metrów, po czym tego samego dnia wieczorem został podniesiony (z załogi nikt nie zginął)[46].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Fresnel” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Cugnot”, „Gay-Lussac”, „Messidor”, „Monge” i „Papin” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[47][48].

I wojna światowa

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[47]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[47]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[47]. Na początku października 1914 roku „Fresnel” przybył na Maltę, skąd 7 października wyszedł na patrol na wody Adriatyku, holowany na początku rejsu przez węglowiec[49]. 19 października okręt ponownie wyszedł w rejs na wody Zatoki Kotorskiej, eskortowany do Przylądka Linguetta(wł.) przez niszczyciel „Dehorter”[49]. Okręt udał się pod Cattaro, gdzie napotkał patrolujące austro-węgierskie trałowce (byłe torpedowce SM Tb 36 i SM Tb 38); do jednego z nich dowódca odpalił niecelną torpedę, niezauważoną w ogóle przez przeciwnika[49][50]. Jedynym pozytywem patrolu było rozpoznanie przez „Fresnela” torów wodnych, którymi poruszały się wchodzące do Zatoki Kotorskiej wrogie jednostki pływające[49]. Nazajutrz okręt został zmieniony przez siostrzaną jednostkę „Gay-Lussac”, która wyszła z Otoni(wł.) w eskorcie „Arbalète”[49]. 26 października „Fresnel” znów pojawił się w Zatoce Kotorskiej i będąc na głębokości peryskopowej został ostrzelany przez artylerię nadbrzeżną (po wynurzeniu na kiosku znaleziono odłamki austriackich pocisków)[49]. Okręt został następnie zmieniony przez „Papina”, a po powrocie z patrolu tego ostatniego obie jednostki zostały odesłane do Bizerty, a na ich miejsce na Maltę przybył „Ampère”[49]. Pod koniec roku okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe[51].

Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro[52]. 27 lutego płynący na powierzchni „Fresnel” został zaskoczony nieopodal Antivari przez austro-węgierski okręt podwodny i zdołał wymanewrować wystrzelone przez przeciwnika torpedy[51]. 9 marca okręt wyszedł na patrol na wody między Kretą a przylądkiem Matapan w celu ubezpieczenia przerzutu wojsk alianckich do Dardaneli, jednak musiał powrócić do bazy z powodu uszkodzenia steru głębokości[51]. Od końcówki marca do końca kwietnia „Fresnel”, „Ampère”, „Cugnot” i „Gay-Lussac” brały udział w rejsach patrolowych w rejon wyspy Vis, jednak nie odniosły żadnego sukcesu[52].

23 maja 1915 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy i już następnego dnia „Fresnel”, „Ampère”, „Cugnot”, „Messidor” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[53]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Papin” i „Gay-Lussac”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[53]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[53].

12 lipca, wkrótce po zajęciu przez Włochów wyspy Pelagosa, przebywający w pobliżu „Fresnel” usiłował wykonać atak torpedowy na niszczyciel SMS „Tátra”, jednak zaalarmowana przez wodnosamolot austro-węgierska jednostka zwiększyła prędkość i oddaliła się, nim okręt podwodny zdołał wyjść na pozycję do odpalenia torpedy[53][54]. W trzecim kwartale 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm, w celu umożliwienia zatrzymywania i niszczenia statków handlowych przeciwnika[55]. 20 września o godzinie 09:30 „Fresnel” wystrzelił dwie niecelne torpedy w kierunku torpedowca SM Tb 54T, lecz o godzinie 11:00 stał się obiektem kontrataku okrętów przeciwnika, wspomaganych przez wodnosamolot; jednostce udało się jednak wymknąć z opresji i bez uszkodzeń powrócić do Brindisi[56][57].

4 grudnia 1915 roku o godzinie 16:00 dowodzony przez kpt. mar. Jouena „Fresnel” wyszedł z Brindisi, by zmienić siostrzaną jednostkę „Gay-Lussac” na patrolu w pobliżu albańskiego portu San Giovanni di Medua[58]. Rankiem 5 grudnia o godzinie 05:00 płynący na powierzchni u ujścia rzeki Buna okręt wszedł podczas odpływu na mieliznę, a podczas próby oswobodzenia został wykryty o 7:30 przez dwa austro-węgierskie torpedowce i samolot, który został ostrzelany przez załogę „Fresnela”[58]. Gdy o godzinie 8:30 w pobliżu pojawił się niszczyciel SMS „Warasdiner”, kpt. Jouen wydał rozkaz opuszczenia i samozatopienia jednostki, przedostając się wraz z załogą na pobliską skalistą wysepkę[58]. Wobec odmowy kapitulacji „Warasdiner” i samolot otworzyły ogień z karabinów maszynowych i broni strzeleckiej na pozycje uzbrojonych w broń ręczną obrońców, zaś z artylerii w kierunku na wpół zatopionego okrętu podwodnego[58]. Ostatecznie licząca 26 osób załoga „Fresnela” poddała się i trafiła do niewoli, mając zaledwie dwóch rannych, a okręt został zniszczony ogniem artyleryjskim austro-węgierskiego niszczyciela[11][58][g].

Tydzień później na miejsce zatopienia dotarł francuski oddział, który zdemontował z wraku działo kalibru 37 mm i odzyskał siedem karabinów pozostawionych przez załogę na wysepce[58].

23 stycznia 1919 roku w Tulonie odbyła się rozprawa przed sądem wojskowym w sprawie utraty okrętu, która zakończyła się uniewinnieniem dowódcy „Fresnela”, kpt. mar. Jouena[59].

Uwagi

  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ a b Zdemontowana po wypadku okrętu z 6 października 1908 roku, kiedy to został zalany przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped i zatonął[26][15].
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego w 1916 roku[20].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby; w momencie zatopienia w 1915 roku na pokładzie „Fresnela” przebywało 26 ludzi[31].
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2022 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  7. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 104-105 podaje, że po wzięciu do niewoli zmarł jeden z ciężko rannych marynarzy „Fresnela”.

Przypisy

  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c Roberts 2021 ↓, s. 1722.
  9. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ a b Smith 2011 ↓.
  12. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 27-28.
  13. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 1715.
  14. ↑ L'Express du Midi 1908 ↓, s. 6.
  15. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 27.
  16. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  17. ↑ La Croix des marins 1910 ↓, s. 3.
  18. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  19. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  20. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 21.
  21. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  22. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  23. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  24. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  25. ↑ a b c d Dianow 2020a ↓, s. 26.
  26. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  27. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  28. ↑ a b Gogin 2022 ↓.
  29. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  30. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  31. ↑ Perepeczko 2014 ↓, s. 184.
  32. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 25.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  34. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  35. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  36. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  38. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  39. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  40. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  41. ↑ Excelsior 1911 ↓, s. 6.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  43. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  44. ↑ L’Echo d’Alger 1912 ↓, s. 3.
  45. ↑ L'Ouest-Éclair 1912 ↓, s. 1.
  46. ↑ Le Nouvelliste 1913 ↓, s. 2.
  47. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  48. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  49. ↑ a b c d e f g Dianow 2020e ↓, s. 33.
  50. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 38.
  51. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 34.
  52. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34-35.
  53. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 35.
  54. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 98.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36.
  56. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36-37.
  57. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 108.
  58. ↑ a b c d e f Dianow 2020e ↓, s. 37.
  59. ↑ La Dépêche algérienne 1919 ↓, s. 1.

Bibliografia

  • Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Evénements Maritimes. „L’Echo d’Alger: journal républicain du matin”. Nr 233. 1, 1912-11-03. Alger. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2022-09-16]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jane’s Fighting Ships of World War I. John Moore (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
  • La perte du sous-marin « Fresnel ». „La Dépêche algérienne: journal politique quotidien”. Nr 12227. 35, 1919-01-25. Alger. 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Marine: Raid d'endurance. „Excelsior: journal illustré quotidien: informations, littérature, sciences, arts, sports, théâtre, élégances”. Nr 148, 1911-04-12. Paris. 
  • MUTATIONS. „La Croix des marins”. Nr 846, 1910-06-19. Paris. 
  • NAUFRAGE DU SOUS-MARIN « FRESNEL ». „Le Nouvelliste: quotidien ["puis" quotidien de la Guadeloupe "puis" le plus ancien quotidien des Antilles]”. Nr 2199. 5, 1913-07-26. Pointe-à-Pitre. 
  • Andrzej Perepeczko: Od Napoleona do de Gaulle’a. Flota francuska w latach 1789-1942. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-372-1.
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage, 2011-08-03. [dostęp 2022-09-16]. (ang.).
  • Sous-marin français coulé. „L'Express du Midi: journal quotidien de Toulouse et du Sud-Ouest ["puis" organe quotidien de défense sociale et religieuse "puis" organe régional de redressement national, de défense religieuse et de progrès social]”. Nr 5826. 18, 1908-10-17. Toulouse. 
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Un bizarre accident qui eût pu devenir grave. „L'Ouest-Éclair: journal quotidien d'informations, politique, littéraire, commercial”. Nr 5083, 1912-11-27. Rennes. 
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Media użyte na tej stronie

Ensign of France.svg
Marine Nationale and French merchant ensign. Used from 1794 to 1814/1815, and from 1848 to present.
Notice that its proportions differ from those of the French civil flag. (ensign : 30:33:37, civil : 1/3,1/3,1/3)