Frysztat

Frysztat
Fryštát

Część miasta Karwiny
(c) Photo: Hons084 / Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0 Rynek z ratuszem i fontanną
Herb
Państwo	Czechy
Kraj	morawsko-śląski
Powiat	Karwina
Miasto	Karwina
Data założenia	ok. 1305
Kod pocztowy	733 01
Położenie na mapie kraju morawsko-śląskiego Frysztat Fryštát
Położenie na mapie Czech (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Frysztat Fryštát
49°51′15″N 18°32′34″E/49,854167 18,542778
Portal Czechy

Frysztat (cz. Fryštát, niem. Freistadt, ciesz. Frysztot) – część miasta Karwiny w kraju morawsko-śląskim, w powiecie Karwina w Czechach, na Śląsku Cieszyńskim. Do 1948 roku Frysztat był samodzielnym miastem. Wraz z dzielnicami Granice, Mizerów i Nowe Miasto tworzy gminę katastralną Karviná-město. W 2001 r. liczył 1426 mieszkańców^[1], a w 2010 odnotowano 441 adresów^[2].

Historia

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna ok. 1305 w szeregu miejscowości zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item Frienstad in Ray^[3][4][5]. Zapis ten wskazuje, że miejscowość ta była w początkowej fazie powstawania na pniu (dużo starszej) osady Raj, co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą.

Politycznie Frysztat znajdował się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii). W dokumencie lennym z 1327 Frysztat wymieniony został pośród 3 civitates w księstwie, czyli rządził się już wówczas zachodnimi prawami miejskimi^[6].

Prawa miejskie Frysztat prawdopodobnie otrzymał około 1305 r. (najpewniej krótko po tej dacie), a więc jako druga miejscowość w księstwie po Cieszynie, czerpiąc od niego wzorzec prawny, oparty na lokacyjnym prawie lwówieckim. Miasto znajdowało się na szlaku miedziowym wiodącym z Górnych Węgier (dzisiejsza Słowacja), przez Jabłonków, Cieszyn, Frysztat, Dziećmorowice i Stary Bogumin do Wrocławia. W XVI wieku Frysztat opasano murami^[7].

W 1377 po raz pierwszy wzmiankowano tutejszy kościół, a w 1447 parafię w sprawozdaniu z poboru świętopietrza sporządzonego przez archidiakona opolskiego Mikołaja Wolffa, pośród innych parafii archiprezbiteratu cieszyńskiego (pod nazwą Freyenstat)^[8]. W okresie Reformacji kościół został przejęty przez ewangelików. 14 kwietnia 1654 został im odebrany przez specjalną komisję^[9]. 15 października tego samego roku Andrzej Scodonius, kościelny komisarz cieszyński, dokonał nowego podziału komisariatu cieszyńskiego na archiprezbiteraty (dekanaty), w tym nowy dekanat frysztacki^[10].

W 1572 roku miasto Frysztat wraz z okolicznymi wioskami zostało sprzedane przez księcia Wacława III Adama Wacławowi Cyganowi ze Słupska tworząc frysztackie państwo stanowe, istniejące do 1850 roku. Należący do najwyższej arystokracji austriackiej ród Larisch-Mönich stał się jego właścicielem w 1792 roku. 22 kwietnia 1611 roku Frysztat został nawiedzony przez pożar. Od XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój górnictwa i przemysłu hutniczego w okolicy miasta. W 1849 Frysztat został siedzibą powiatu sądowego podległego powiatowi cieszyńskiemu, który usamodzielnił się w 1855 (niem. Powiat polityczny Frysztat)

Według austriackiego spisu ludności z 1910 roku Frysztat miał 5058 mieszkańców, z czego 4835 było zameldowanych na stałe, 2878 (59,5%) było polsko-, 1704 (35,2%) niemiecko- i 253 (5,2%) czeskojęzycznymi, 4437 (87,7%) katolików, 266 (5,2%) ewangelików, 1 kalwinista, 341 (6,7%) wyznawców judaizmu oraz 13 (0,3%) osób innej religii lub wyznania^[11].

W 1904 roku w miejscowości utworzone zostało gniazdo najstarszej polskiej organizacji sportowej Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Prezesem organizacji był Stanisław Fierla. Organizacja liczyła w miejscowości początkowo 60 członków^[12].

Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli dowództwo II baonu Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego pod dowództwem por. dr. Kiszy, a później por. Antoniego Łukosia, której podlegały lokalne oddziały milicji^[13].

Po podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920 roku w granicach Czechosłowacji, mimo że większość mieszkańców miasta i jego okolic stanowili Polacy. W 1921 liczyło 7767 mieszkańców oraz 635 domów^[1]. W latach 1938–1939 miasto to wraz z całym Zaolziem stało się częścią państwa polskiego, w którym było siedzibą powiatu frysztackiego.

Zajęcie Zaolzia, wkroczenie wojsk polskich do Frysztatu, 1938. Dwuwieżowy 7TP podczas defilady.

W 1948 roku Frysztat połączono z kilkoma okolicznymi miejscowościami, w tym z miastem Karwiną, od którego nowy organizm miejski otrzymał nową nazwę. W następnych latach w granicach Frysztatu zaczęto budować nowe osiedle, później przezwane Nowym Miastem, mimo to Frysztat do dnia dzisiejszego stanowi historyczno-zabytkowe centrum tego przemysłowego miasta.

W latach 1912–1961 przez Frysztat przebiegała kolej wąskotorowa o cechach tramwaju, zwana lokalką, której końcowy przystanek znajdował się na frysztackim rynku^[14].

W mieście urodził się w 1918 m.in. Henryk Flame – polski dowódca wojskowy, kapral pilot Wojska Polskiego, kapitan Narodowych Sił Zbrojnych (ps. „Grot”, „Bartek”).

Z miastem związany jest Leon Derlich (1905 – 1965) – etnograf, językoznawca amator, dialektolog, publicysta, współpracownik ruchu oporu, polski patriota.

Zabytki

• pałac w stylu empire i klasycystycznym – wybudowany w 1511 roku, po 1792 r. przebudowany w pałac miejski. Od 1997 r. mieści się w nim muzeum szlacheckich wnętrz mieszkalnych
• dwie barokowe rzeźby Herkulesa z 1682 roku stojące przy głównym wejściu do pałacu Frysztat
• kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – wybudowany został w XIV wieku, a przebudowany w XVI w. W dobudowanej w 1611 r. kaplicy Morawskiej znajduje się renesansowa płyta nagrobna Wacława Cygana, pierwszego właściciela frysztackiego państwa stanowego
• barokowe rzeźby św. Jana Nepomucena i Matki Boskiej Bolesnej z XVIII wieku przy kościele farnym
• budynek plebanii rzymskokatolickiej
• klasycystyczny ratusz z 1837 r. z renesansową wieżą z 1571 r.
• kamienice na rynku
• żeliwna fontanna z 1900 r. na rynku
• kamienice przy ul. Frysztackiej
• kościół św. Marka z 1774 przebudowany w stylu klasycystycznym w 1826 – dawny kościół rzymskokatolicki, a obecnie służy dwóm wspólnotom religijnym: kościołowi greckokatolickiemu i Czechosłowackiemu Kościołowi Husyckiemu
• fontanna z rzeźbą w Parku Bożeny Niemcowej
• kaplica z XIX wieku przy ul. Karola Śliwky
• neobarokowy krzyż przydrożny z 1870 r. przy ul. Svatopluka Čecha

Pomiędzy pałacem a budynkiem poczty znajduje się rzadki obiekt – barokowa figura św. Patryka – patrona Irlandii. Jest to jeden z dwóch pomników tego świętego w Czechach (drugi w Lutyni Dolnej). Oba zostały postawione przez ówczesnego właściciela frysztackiego państwa stanowego – hrabiego Mikołaja von Taaffe, którego korzenie wywodziły się z Irlandii.

Galeria

Zobacz też

• Zaolzie
• Polsko-czechosłowackie konflikty graniczne
• Powiat frysztacki

Przypisy

Bibliografia

• Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”. Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.

Linki zewnętrzne

• Frysztat, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 421 .
• Oficjalna strona miasta Karwina
• Mapa gminy katastralnej Karviná-město, Frysztat znajduje się w jej południowej części.