Góralkowce
| Hyracoidea[1] | |||
| Huxley, 1869 | |||
 Przedstawiciel rzędu – góralek przylądkowy (Procavia capensis capansis) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Infragromada | |||
| (bez rangi) | Paenungulata | ||
| Rząd | góralkowce | ||
| Rodziny | |||
| |||
Góralkowce[2], góralki (Hyracoidea) – rząd ssaków łożyskowych, do którego zaliczana jest tylko jedna rodzina – góralkowate (Procaviidae). Góralki zamieszkują Afrykę i zachodnią część Azji[3]. Wykazują pokrewieństwo z trąbowcami i brzegowcami, z którymi wspólnie zaliczane są do afroterów. Kilkanaście ze znanych gatunków i podgatunków góralków uważanych jest za zagrożone wyginięciem.
Charakterystyka
Góralki to zwierzęta o gęstym futrze z bardzo krótkim niewielkim ogonem. Większość z nich jest wielkości kota domowego, od 30 do 70 cm długości. Ważą od 2 do 5 kg. Widziane z większej odległości mogą być łatwo mylone z dobrze odżywionymi królikami, bądź świnkami morskimi. Sierść składa się z włosów wełnistych i ościstych. Na całym ciele rozmieszczone są włosy czuciowe (zatokowe). Krótkie kończyny góralków nie są pokryte sierścią. Posiadają płaskie, zaokrąglone, szczątkowe kopytka, z wyjątkiem wewnętrznych palców tylnych kończyn, które są zakończone ostrym pazurem. Półkule mózgu są słabo pofałdowane. Góralki mają dobrze rozwinięte ośrodki węchowe i narząd Jacobsona.
W naturalnym środowisku większość czasu spędzają na „baraszkowaniu” po skałach, bądź w przypadku Dendrohyrax arboreus po drzewach. Nie kopią nor. Gatunki nadrzewne żyją zwykle samotnie, a skalne tworzą stada. W żerującym lub odpoczywającym stadzie jeden z osobników pełni funkcję strażnika obserwującego otoczenie. W przypadku wykrycia zagrożenia głośnym dźwiękiem ostrzega stado. W zależności od gatunku prowadzą dzienny lub nocny tryb życia. Są roślinożerne, nie gardzą też owadami i ich larwami. Ciąża u góralków trwa 7-8 miesięcy, na świat przychodzi od 1 do 6 młodych. Góralki w niewoli dożywają siedmiu lat.
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 34 | = | 1 | 0 | 4 | 3 |
| 2 | 0 | 4 | 3 | ||
Ewolucja gatunków
Współcześnie żyjące góralki reprezentowane są przez gatunki grupowane w trzech rodzajach rodziny Procaviidae. W przeszłości występowało więcej rodzajów góralków i zasięg ich występowania był o wiele większy. Najstarsze ślady ich występowania odkryto w warstwach sprzed 60 milionów lat. Przez długi okres góralki były dominującymi roślinożercami na terenie kontynentu afrykańskiego. Odnaleziono pozostałości różnych gatunków, z których największe były wielkości małego konia, najmniejsze dzisiejszej myszy.
W okresie miocenu (5–23 mln lat temu) góralki zaczęły być wypierane przez prężnie rozwijające się wołowate (Bovidae), które zaczęły spychać je na tereny mniej zasobne w pokarm. Pomimo tego zasięg występowania góralków pod koniec pliocenu (około 2 mln lat temu) zaczął obejmować tereny Afryki, Azji i Europy.
Potomkowie dużych góralków ewoluowali w różny sposób. Część z nich dała początek rodzinie dzisiejszych niedużych góralkowatych. Naukowcy widzą pokrewieństwo góralków ze słoniowatymi i brzegowcami. Potwierdzenie teorii znaleziono m.in. w badaniach DNA góralków. Zwierzęta te, podobnie jak słonie, posiadają szczątkowe kopytka, elastyczne poduszeczki pod stopami, doskonały słuch, dobrą pamięć, rozwinięte funkcje mózgowia w porównaniu do innych, blisko spokrewnionych ssaków. Ich jądra nie zstępują do worka mosznowego[4]. Niektóre kości góralków i słoni mają podobny kształt.
Chociaż zarówno góralki jak i słonie zaliczane są do tego samego kladu zwanego afroterami (Afrotheria), wcale nie są najbliższymi sobie w sensie ewolucyjnym łożyskowcami. Góralki i słonie są bardziej bliskie syrenom niż sobie nawzajem. Chociaż wszystkie cztery grupy wywodzą się z tego samego pnia ewolucyjnego, argumenty morfologiczne i molekularne przemawiają za wcześniejszym wyodrębnieniem się z tej grupy rzędu góralków.
Dzisiejsze góralki
Współczesne góralki wykazują niektóre typowe cechy charakterystyczne dla pierwotnych ssaków, np. słabo rozwinięty system regulacji temperatury ciała powoduje, podobne jak u gadów, kulenie się w celu utrzymania ciepła oraz tendencje do wygrzewania się na słońcu. W odróżnieniu od większości pasących się roślinożerców, góralki nie mają silnie rozwiniętych siekaczy, które ułatwiałyby im skubanie liści i traw. Używają w tym celu tylnych zębów. Nie potrafią też, jak parzystokopytne czy kangurowate, odłykać pokarmu do jamy gębowej. Góralki posiadają jednak rozbudowany, wielokomorowy żołądek, w którym symbiotyczne bakterie pomagają w rozkładaniu masy pokarmowej. Zwierzęta te żywią się przede wszystkim niskopiennymi roślinami i trawą.
Systematyka
Do rzędu góralkowców należy rodzina występująca współcześnie[2][5]:
- Procaviidae – góralkowate
oraz rodzina wymarła:
- Pliohyracidae
Konotacje historyczne
Starożytni feniccy żeglarze wzięli króliki z Półwyspu Iberyjskiego za znane m.in. z Ziemi Świętej i Biblii góralki (hebr. szafan), nazywając odwiedzaną przez siebie krainę I-szaphan-im, tzn. ziemia góralków. Współczesna nazwa państwa u zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego wywodzi się od zlatynizowanej nazwy fenickiej: łacińskie Hispania, angielskie Spain, polskie Hiszpania.[6]
W Księdze Przysłów jest mowa o góralkach, które budują nory w skałach (por. Prz 30,26). W sumie w Starym Testamencie góralek występuje cztery razy: Kpł 11,5; Pwt 14,7; Ps 104,18 oraz w wymienianej już Prz 30,26.
Góralki nie były znane w średniowiecznej Europie. W tłumaczeniach Biblii na języki europejskie próbowano hebrajską nazwę góralka שָּׁפָן szafan oddać na różne sposoby[7]. W przypadku polskich tłumaczeń: w Biblii Wujka na jeż, w Biblii brzeskiej na królik[8], w Biblii warszawskiej jako świstak. W Biblii Tysiąclecia pojawia się prawidłowe tłumaczenie hebr. szaphan: góralek, ale tylko raz; w pozostałych przypadkach przywoływane są świstak, królik i borsuk[6]. Czesław Miłosz, tłumacząc Księgę Psalmów, za ks. Jakubem Wujkiem użył terminu jeż. Marcin Luter w swoim przekładzie zdecydował się na królika[6]. Przy okazji wspomnieć należy, iż króliki w ogóle nie występują na Bliskim Wschodzie, stąd nie wspominają o nich autorzy biblijni. Góralki są niekoszerne[6].
Przypisy
- ↑ Hyracoidea, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 22-23. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Israeli mammals w: www.geocities.com/jelbaum, dn. 13 maja 2007
- ↑ Rock Hyrax. waza.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-30)]. w: www.waza.org/virtualzoo/, dn. 13 maja 2007
- ↑ Don W. Wilson, Deeann Reeder: Mammal species of the world: a taxonomic and geographic reference. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005, s. 87–89. ISBN 0-8018-8221-4.
- ↑ a b c d Radosław Kożuszek. Włochaci krewniacy słoni. „Wiedza i Życie”. 2021 (2), s. 68-69. POLITYKA Sp. z o.o. SKA. ISSN 0137-8929.
- ↑ The Shafan and the Arnevet w: www.aishdas.org, dn. 13 maja 2007
- ↑ Nota 5 do rozdziału 11 biblijnej Księgi Kapłanskiej w: Commentary Critical and Explanatory on the Whole Bible, dn. 13 maja 2007
Bibliografia
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Myers, P.: Hyracoidea. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-05]. (ang.).
- Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 174. ISBN 83-01-14344-4.
- Hendrik Hoeck: Hyraxes, Order Hyracoidea. IUCN/SSC Afrotheria Specialist Group. [dostęp 2008-05-05]. (ang.).
Media użyte na tej stronie
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Zaznaczone błędne tłumaczenie hebr. שָּׁפָן jako jeżom w tekście Biblii ks. Wujka wydanej w 1599