Górki Wielkie

Górki Wielkie

wieś
Centrum Górek Wielkich
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	cieszyński
Gmina	Brenna
Liczba ludności (kwiecień 2016)	3950
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-436[1]
Tablice rejestracyjne	SCI
SIMC	0047042
Położenie na mapie gminy Brenna Górki Wielkie
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Górki Wielkie
Położenie na mapie województwa śląskiego Górki Wielkie
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego Górki Wielkie
49°46′44″N 18°49′52″E/49,778889 18,831111

Nieoficjalny herb wsi Górki Wielkie

Ruiny dworu Kossaków w Górkach Wielkich

Górki Wielkie (niem. Groß Gurek, cz. Velké Hůrky) – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna^[2][3].

Wieś położona u wylotu doliny Brennicy. Powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha^[4], a liczba ludności 3950, co daje gęstość zaludnienia równą 269,3 os./km²^[5].

Integralne części wsi

Historia

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari^[6][7][8]. Był to zapis nietypowy, a pozwala sądzić, że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych przezwano później Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce Górki (Małe) funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym Księstwie Cieszyńskim, a z niego wydzielona została część rycerska, która to została po raz pierwszy wzmiankowana w Liber fundationis...^[9]

Od 1417 Górkami Wielkimi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedaje Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. W roku 1521 wymienia się szlacheckie Górki Wielkie. Wieś od wieków była własnością kolejnych rodzin szlacheckich: Góreckich z Kornic (1521–1697), Bludowskich z Błędowic (1697–1734), Marklowskich (1734–1802), książąt cieszyńskich.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 hektarów mieszkało 957 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 65,1 os./km², z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami, a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu, 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi^[10]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034^[11].

Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stały się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu^[12].

Stanica ZHP – Górki Wielkie

Tablica pamiątkowa Stanica ZHP Górki Wielkie

W 1931 na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz AK i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich. Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny.

W 1922 dawny dwór Marklowskich zakupił i zamieszkał w nim wraz z rodziną Tadeusz Kossak ze słynnej rodziny artystów-malarzy. W dworze tym mieszkała i tworzyła jego córka, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, 2. voto Szatkowska. Ostatnie mieszkanie pisarki w domku ogrodnika (od 1957 r.) zamieniono na poświęcone jej muzeum biograficzne, będące oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice.

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Górki Wielkie. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.

W Górkach Wielkich urodzili się Walenty Krząszcz (1886–1959) – nauczyciel wiejskich szkół, jeden z czołowych przedstawicieli cieszyńskiego pisarstwa regionalnego, oraz Franciszek Żertka – gawędziarz i pamiętnikarz.

Zabytki

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe^[13]:

• Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych (nr rej.: (R/431/54) 146/60 z 27.02.1960 oraz A-313/78 z 1978).

Zbudowany został przez Góreckich mieszkańców w XV wieku. Przebudowany w 1662 oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne. W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.

• zespół dworski z XVIII wieku (nr rej.: 972/68 z 30.12.1968 oraz A-369/78 z 17.10.1978).

Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku, staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku zakupiony przez Tadeusza Kossaka, spłonął w czasie II wojny światowej (w maju 1945). Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów.

• zespół zabudowy dawnej Stanicy Harcerskiej, składający się z pawilonu I, II i III oraz otaczającego go parku, przy ul. Stary Dwór 24, w granicach działki nr 64/1, obręb 0003 Górki Wielkie (nr rej.: A/580/2019 z dn. 21.11.2019^[14]).

Turystyka

Przez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:

• Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
• niebieska trasa rowerowa nr 12 – Jaworze – Górki Wielkie – Ustroń (22 km)

Fauna i flora

Na stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Spośród ptaków występują tu m.in.: pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Strych kościoła Wszystkich Świętych zamieszkują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały.

Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze”

W Górkach Wielkich znajduje się przyrodniczo-dydaktyczna ścieżka o nazwie „Góra Bucze” – składa się ona z 6 odcinków. Każdy z odcinków przedstawia charakterystycznie występujące tu rośliny i zwierzęta:

1. Odcinek I: Znad rzeki Brennicy na Górę Bucze – pluszcz, zimorodek, pliszka górska.
2. Odcinek II: Przez las grądowy – lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pierwiosnka wyniosła, marzanka wonna, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny.
3. Odcinek III: Wśród osobliwości florystycznych – storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita.
4. Odcinek IV Przez las przekształcony – sikora czubatka, sikora sosnówka.
5. Odcinek V: Na pograniczu łąki i lasu – jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski, dzięcioł duży, gąsiorek.
6. Odcinek VI: Przez jar z cieszynianką wiosenną – cieszynianka wiosenna, jarzmianka większa, żankiel zwyczajny, żywiec gruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilec gajowy.

Religia

Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki (parafie Świętego Jana Sarkandra franciszkanów^[15] i Wszystkich Świętych)
• Kościół Ewangelicko-Augsburski (filiał parafii w Brennej-Górkach)

Komunikacja

Przez Górki Wielkie kursują autobusy Wispol do Brennej, Cieszyna i Skoczowa.

Sport i rekreacja

Na terenie Górek Wielkich działa, założony w 1949 roku Ludowy Klub Sportowy 'Spójnia' Górki Wielkie, który obecnie występuje w skoczowskiej B klasie.

Galeria

Przypisy

Bibliografia

• Idzi Panic: Dzieje Górek Wielkich i Małych – 700 lat. Górki Wielkie: 2005. ISBN 83-88204-19-X.
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
• Jan Broda: Z przeszłości Górek

Linki zewnętrzne

• Parafia Wszystkich Świętych w Górkach Wielkich
• Parafia franciszkanów. franciszkaniegorki.akcja.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-10)].
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona