Gady (województwo warmińsko-mazurskie)

Gady

wieś
przykład warmińskiej zabudowa wsi
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Dywity
Wysokość	150 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	428[1]
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-001[2]
Tablice rejestracyjne	NOL
SIMC	0472986
Położenie na mapie gminy Dywity Gady
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gady
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gady
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Gady
53°52′33″N 20°34′44″E/53,875833 20,578889

Kapliczka przy posesji nr 50

Gady podworko

Gady (niem. Jadden) – nieduża wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity około 13 km na północ od Olsztyna. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne.

Historia

Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołtysa – Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów^[3] W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka^[4]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku^[5].

W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadzono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, po jednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto – właścicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) należało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzoną drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częściowo zniszczona.

Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzono w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstały w latach 1985-1987. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła.

W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych.

Zabudowa wsi

W dużej części zabudowa wsi pochodzi z końca XIX i początków XX w. Zachowała się jedna drewniana chałupa oraz wiele domów i budynków gospodarskich z czerwonej cegły. Architekturę uzupełniają współczesne domy. We wsi znajduje się pamiątkowy głaz, ustawiony w 2009 r. w czasie obchodów 640 jubileuszu lokacji wsi, kamienny żółw i kamienna "baba pruska" (wykonane w czasie festynu archeologicznego w 2008 r. We wsi znajdują się dwie murowane, warmińskie kapliczki, dwa drewniane, przydrożne krzyże oraz jeden krzyż metalowy, przystanek autobusowy, sklep i świetlica, a także stylowe, drewniane drogowskazy.

Zabytki

• Neobarokowa kapliczka w środku wsi przy posesji nr 48 (N 53,877159o; E 20,579715o), wzniesiona w połowie XVIII w., z krucyfiksem i figurą Najświętszej Maryi Panny. W 1927 roku kapliczkę gruntownie wyremontowała rodzina Certów, dlatego w niektórych wydawnictwa niemieckich określana jest nazwa "Certas Kapelle". Tak jak i dawniej, tak i obecnie, przy tej kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe. W 1966 roku kapliczka była w złym stanie, z widocznymi jeszcze zniszczeniami od kul. W maju tego roku kapliczka została otynkowana i wyremontowana, wykonano daszek z cegieł i wstawiono nowe ramy, chorągiewka metalowa została odnowiona (z datą 1929), została także zakupiona figura Matki Bożej.
• Kapliczka przy wjeździe do wsi od strony Słupów, przy posesji nr 50 (N 53,876836o; E 20,576093o), z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929 (wykonana została w 1931^[6]. Wybudowana została przez Antona Loberta. Od 1969 roku o kapliczkę i drobne naprawy troszczyła się Maria Januszewska wraz z rodziną. W latach 80. XX wieku została zakupiona nowa figura Matki Boskiej.
• Kapliczka za wsią ok. pół kilometra, w lesie, przy drodze powiatowej do Olsztyna, wybudowana w 1931 r. Obecnie pod opieką Janusza Smolińskiego i Wojciecha Załuski.
• Zabytkowy dzwon (posesja nr 26) z datą 1815. Dzwon ufundowali mieszkańcy wsi jako wotum błagalne podczas zarazy bydła. Przez wiele lat dzwon ten był zawieszony między dwoma drzewach za budynkiem sklepu i przez lata dzwonił na Anioł Pański. Po próbie kradzieży został przeniesiony na prywatną działkę i zawieszony na małej dzwonnicy.
• Kamienie graniczne, ułożone wzdłuż rowu granicznego między wsiami Gady, Tęguty i Barczewko.
• Stary krzyż drewniany (N 53,857231o; E 20,588203o), przy drodze z Gadów do Barczewka.

Sołtysi

XX i XXI wiek

• Otto Bludau
• Hilda Braun (Hilda Braunowa)
• Sławomir Węgrodzki
• Józef Suchocki
• Paweł Węgrodzki
• Mirosław Piórkowski
• Rajmund Antosiak
• Alicja Antosiak

Stowarzyszenia

We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąć udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.

Galeria

• 

  Przydrożny krzyż

• 

  Przydrożny krzyż

• 

  Głaz upamiętniający 640. lecie wsi

• 

  Kapliczka w środku wsi, z połowy XVIII w.

• 

  Piknik archeologiczny

• 

  Zabudowa wsi

Przypisy

Bibliografia

• Gady – Warmia znana i nieznana. warmiaznanainieznana.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-27)].
• Teresa Kosińska (red.) 640 lat wsi Gady 1369-2009, Stowarzyszenie Naze Gagy, ISBN 978-83-926764-8-5
• Anna Pospiszyl, Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Pojezierze, Olsztyn, 1987, ISBN 83-7002-289-8

Linki zewnętrzne

• Gady, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 436 .
• Stowarzyszenie "Nasze Gady"