Gaj (las)

Zawilec gajowy w gaju zlokalizowanym w okolicach Radziejowic
Dzielnica Gajowice we Wrocławiu, której 12-wieczna nazwa wywodzi się od słowa gaj[1]

Gaj – nazwa małego liściastego lasu lub odosobnionej grupy dziko rosnących drzew, a także potoczna nazwa plantacji owocowych drzew egzotycznych. Także ogólnosłowiańska nazwa wydzielonej części lasu używanego do celów kultowych, czyli świętego gaju[2].

Etymologia

Ogólnosłowiańskie[3][4][2] słowo gaj wywodzi się z prasłowiańskiego *gajь, *gojь, *gòjiti oznaczających rosnąć, żyć, leczyć, opiekować się[5] i pochodzi od praindoeuropejskiego *gʷoyh₃-o-s, z rdzenia *gʷeyh₃- („żyć”)[6]. Wyrazy pokrewne to polskie: goić, życie; łacińskie: agium, gaium, heya, haye; greckie: bio- i zoo-; w łotewskim oraz litewskim gojus[7], środkowowniemieckie: hagen, hain („gaj, żywopłot”). (Z kolei według Barbary Czopek-Kopciuch nazwa polska jest adaptacją z języka niemieckiego[8]).

Wyrazy pochodne to: zagajnik, zagaić oraz gajowy (staropolskie określenie leśniczego). Nazwa gaj stanowi też człon nazw roślin oraz zwierząt: wstężyk gajowy czy zawilec gajowy.

Historia i symbolika

W czasach starożytnych święte gaje i drzewa znane były w kulturze indyjskiej i Mezopotamii, a także w Grecji, u starożytnych Germanów, Żydów, Celtów, Rzymian i Słowian. O kulcie świętych lasów, drzew i gajów wspomniał Tacyt, opowiadając m.in. o sejmie protoplastów Holendrów i Batawów przeciwko rzymskiej władzy, którzy w gajach radzili i ucztowali przed wyprawą. W starożytnej Germanii także każdy prześladowany mógł znaleźć azyl w świętym gaju lub cieniu świętego drzewa.

Gaj wśród Słowian też miał funkcje kultowe, a oprócz funkcji obrzędowych również był miejscem zebrań publicznych oraz sądów[9][2], na przykład Słowianie połabscy z plemienia Wagrów, o czym wspomniał w XII wieku kronikarz Helmold w swojej Kronice Słowian[10].

Sąd gajony lwowski potwierdza darowiznę części kamienicy we Lwowie dokonanej przez braci Piotra i Grzegorza Waszkowiczów.

Słowo gaić, czyli zasadzać młody las, używane było przez Słowian też w znaczeniu zamykania lasu ogrodzeniem[11]. Gaje często były ogrodzone lub oznaczone i obowiązywał w nich zakaz wejścia obcym lub nieuprawnionym. Znany jest opis gajenia przez ludność mieszkającą w pobliżu Serocka na Mazowszu w latach 1461–1464, która zaznaczała brzeg gaju symbolicznymi „kiczkami” czyli witkami z brzeziny lub rokiciny, aby oznaczyć część lasu, do której mieli zakaz wstępu tzw. „granicznicy”, czyli osoby spoza lokalnej społeczności[2]. Gaje stanowiły więc pierwotną formę rezerwatów przyrody i były materialnym wyrazem pogańskiego kultu świętych drzew[11].

W XIII wieku w sądownictwie używano terminu gaić sąd, czyli sądzić[11]. Używano również terminów takich jak sąd gajny, sąd gajowy lub sąd gajony oznaczających otwarty proces sądowy dostępny dla całej społeczności[2]. Podczas takiego przewodu sądowego strony przedstawiały swoje racje w publicznych przemowach, na podstawie których rozstrzygano winę i ogłaszano werdykt. Obecnie reliktem tego są wyrażenia zagaić rozmowę lub zagaić obrady[9][2][11].

Z czasem nazwa gaj straciła zarówno swoje znaczenie kultowe, jak i sądownicze i oznaczała jedynie małe i odosobnione skupiska drzew znajdujące się w pobliżu osiedli ludzkich[2]. Za pozostałości słowiańskich obrzędów gajenia uznaje się nazwy szeregu miejscowości leżących w Polsce o nazwie Gaj, a także święto ludowe o nazwie Gaik[2].

Przypisy

  1. ↑ Heinrich Adamy 1888 ↓, s. 37.
  2. ↑ a b c d e f g h Praca zbiorowa 1964 ↓.
  3. ↑ Wanda Budziszewska 1972 ↓, s. 252.
  4. ↑ Machek 1957 ↓.
  5. ↑ Rick Derkson 2008 ↓, s. 173.
  6. ↑ Rick Derksen, Etymological dictionary of the Slavic inherited lexicon, Leiden, Boston: Brill, 2008, ISBN 978-90-04-15504-6 [dostęp 2021-10-04].
  7. ↑ Bernard Gliwa 2007 ↓.
  8. ↑ Szkice z dziejów materialnego bytowania społeczeństwa polskiego. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Maria Dembińska. 1989, str. 74; Barbara Czopek-Kopciuch. Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim s. 119
  9. ↑ a b Aleksander Brückner 1974 ↓, s. 440.
  10. ↑ Józef Matuszewski 1974 ↓.
  11. ↑ a b c d Lech Leciejewicz 1972 ↓, s. 113.

Bibliografia

  • Rick Derkson: Etymological dictionary of the slavic inherited lexicon vol. 4, hasło *gojь i "*gojiti", str. 173. Leiden, Boston: Brill, 2008. ISBN 978-90-04-15504-6.
  • Bernard Gliwa: Zur etymologie von litauisch gojus „Hain” und rojus „paradies” sowie Slawisch *gajь und *rajь’ w „Studia Etymologica Cracoviensia”, vol. 12. Kraków: 2007.
  • Grażyna Rytter: Rekonstrukcja psł. szeregu słowotwórczo-semantycznego *gajь, *krajь, *rajь’ w „Studia z filologii polskiej i słowiańskiej”, nr.24. Warszawa: 1987, s. 258.
  • Wanda Budziszewska: Słowiańskie słownictwo: dotyczạce przyrody żywej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1965, s. 252-260.
  • Praca zbiorowa: Słownik starożytności słowiańskich t. 2 F-K, cz. 1 F-H, hasło „Gaj”. Warszawa: Ossolineum, 1964, s. 78.
  • V. Machek: Etymologicky slovnik jazyka ceskeho a slovenskeho. Praha: 1957.
  • Lech Leciejewicz: Mały słownik kultury dawnych Słowian, hasło „Gaj”. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972.
  • Józef Matuszewski: Helmolda Kronika Słowian, wstęp i komentarz Jerzy Strzelczyk. Warszawa: PIW, 1974.
  • Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 37, OCLC 456751858 (niem.).
  • Aleksander Brückner: Początki i rozwój języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe, 1974, s. 440.

Zobacz też

Media użyte na tej stronie