Gajdy śląskie

Gajdosz na pocztówce z 1925 r.
Grający na gajdach śląskich i skrzypcach

Gajdy śląskie – instrument muzyczny, rodzaj dud, związany z południową częścią Beskidu Śląskiego i z południowo-zachodnią częścią Żywiecczyzny. Umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry zostały w 2018 r. wpisane na Krajową listę dziedzictwa niematerialnego[1].

Budowa

Gajdy śląskie składają się z:

  • piszczałki melodycznej (gajdzicy[2]) posiadającej 6 otworów palcowych (tylko wierzchnie, brak otworu kciukowego)[3] i połączonej z workiem za pomocą łącznika zwanego kuodką lub koroną (dawniejsze określenie). Piszczałka melodyczna zakończona jest rogowo-metalowym rezonatorem (rożek przedni);
  • piszczały burdonowej (hóku) - składającej się z koziczki (kolanka łączącego piszczałę z workiem), trzech stawków (stowków - członów tworzących właściwą część hóku) oraz zakończonej rogowo-metalowym rezonatorem (róg zadni);
  • wora rezerwuarowego (miecha);
  • mieszka do wdmuchiwania powietrza (dymloka, duchoczka)[4].

Piszczałki zaopatrzone są w klarnetowe stroiki (piszczki)[5].

Strój i skala

Obecnie spotykane gajdy z terenu Beskidu Śląskiego stroją w tonacji D oraz Es[6].

Zasięg występowania

W latach 30. głównymi ośrodkami gajdoszy i warsztatów wytwarzających gajdy śląskie były Koniaków i Istebna. Grających na gajdach notowano też we wsiach: Jaworzynka, Kamesznica (gajdosz Alojzy Kuźma), Szare (gajdosz Błażek), Milówka, Nieledwia, Sól, Oźna (gajdosz Bury), Rycerka Górna, Rycerka Dolna, Rajcza[3].

Praktyka wykonawcza

Wg Stoińskiego grających na gajdach nazywano gajdosami lub dudysami[3]. Wg Szymonowiczów grający na gajdach to gajdosz, gajdoszek, gajdzior (Istebna-Koniaków-Jaworzynka), gajdek, gajdosziczek (Jabłonków, Herczawa na Zaolziu)[7].

Znani dudziarze i wytwórcy dud

  • Jan Kawulok (1899-1976) - gajdosz i budowniczy gajd śląskich

Przypisy

  1. ↑ Narodowy Instytut Dziedzictwa: Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego. [dostęp 2022-07-13]. (pol.).
  2. ↑ Maciej i Katarzyna Szymonowicz: Album "Gajdosze". Żywiec: Fundacja "Klamra", 2014, s. 81. ISBN 978-83-937526-2-1.
  3. ↑ a b c Stefan Marian Stoiński: Dudy Żywieckie. Żywiec: 1938.
  4. ↑ Maciej i Katarzyna Szymonowicz: Album "Gajdosze". Żywiec: Fundacja "Klamra", 2014, s. 81-87. ISBN 978-83-937526-2-1.
  5. ↑ Maciej i Katarzyna Szymonowicz: Album "Gajdosze". Żywiec: Fundacja "Klamra", 2014, s. 87. ISBN 978-83-937526-2-1.
  6. ↑ Maciej i Katarzyna Szymonowicz: Album "Gajdosze". Żywiec: Fundacja "Klamra", 2014, s. 89-91. ISBN 978-83-937526-2-1.
  7. ↑ Maciej i Katarzyna Szymonowicz: Album "Gajdosze". Żywiec: Fundacja "Klamra", 2014, s. 11. ISBN 978-83-937526-2-1.

Linki zewnętrzne

Dudy polskie
Wielkopolska
Beskid Śląski
Beskid Żywiecki
Podhale

Media użyte na tej stronie

Grajkowie Istebnianski z Kobza 1925 (79082215).jpg
Tytuł: Grajkowie Istebniański z Kobzą
Adres wydawniczy: [Cieszyn : wydawca nieznany], 1925 ([miejsce nieznane : drukarz nieznany])
Gatunek: pocztówka
Forma i typ: pocztówki
Opis fizyczny: [1] karta : ilustracja ; 14x9 cm
Współtwórcy: Pietzner, Carl (1853-1927) Autor wzoru
02015 1339 Beskidischer Oberländer (1).JPG
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 4.0
Beskidischer Oberländer