Gardeja

Gardeja
	wieś
	; Urząd Gminy w Gardei
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	kwidzyński
Gmina	Gardeja
Sołectwo	Gardeja I
Liczba ludności	ok. 1400
Strefa numeracyjna	55
Kod pocztowy	82-520
Tablice rejestracyjne	GKW
SIMC	0149883
	Położenie na mapie gminy Gardeja Gardeja
	Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gardeja
	Położenie na mapie województwa pomorskiego Gardeja
	Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego Gardeja
	53°36′26″N 18°56′28″E/53,607222 18,941111

Artykuł	53°36′26″N 18°56′28″E
- błąd	38 m
WD	53°36'0.0"N, 18°55'59.9"E
- błąd	14 m
Odległość	1007 m

Gardeja (niem. Garnsee^[2]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Gardeja^[3]^[4]

Wieś leży przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 55 z drogą wojewódzką nr 523.

Siedziba gminy Gardeja. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1334 roku, zdegradowana w 1945 roku^[5]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gardeja. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Liczba ludności wsi w 1998 roku wynosiła ok. 1400 osób^[6].

We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im Obrońców Westerplatte.

Integralne części wsi Gardeja^[3]^[4]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0149914	Kalmuzy	część wsi

Mieszkańcy wsi wymieniają jeszcze przysiółek Hermanowo.

Samorząd

Obszar wsi jest podzielony na 3 sołectwa: Gardeja I (zwarty obszar zabudowany byłego miasta), Gardeja II (pol. Szlemno, niem. Garnseedorf), Gardeja III^[7].

Częścią obecnej Gardei III jest dawne Dębno (też Dębniak^[8], niem. Eichbusch^[9] – nazwa nieoficjalna). Przed 1914 było to wybudowanie wsi Garnseedorf (pol. Szlemno, następnie Gardeja II), zamieszkiwane w 1905 przez 55 osób^[10]^[11].

Historia

We wczesnym średniowieczu na tym terenie powstał pruski gródek o charakterze obronnym, który w 1233 został zajęty przez Krzyżaków. W sąsiedztwie istniała osada należąca do biskupów pomezańskich, w 1285 wzmiankowana jako siedziba cystersów. Gardeja otrzymała prawa miejskie ok. 1334 lub wcześniej (zapis z 1334 określa Gardeję jako miasto). Podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało poważnie zniszczone przez pożary, od 1525 w Prusach Książęcych. Od połowy XVI wieku Gardeja była siedzibą braci czeskich, od 1657 miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 do Prus. W 1883 uruchomiono kolej łączącą Gardeję z Grudziądzem i Malborkiem^[6]. W plebiscycie narodowościowym w Prusach Wschodnich w 1920 98% głosujących w Gardei opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Z przyczyn komunikacyjnych Polsce przyznano oddaloną od miasta o 2 km stację kolejową na linii Kwidzyn-Grudziądz^[12]. W okresie międzywojennym ulokowano tu placówkę Straży Celnej^[13]. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo 80% zabudowy, co miało wpływ na odebranie Gardei praw miejskich^[6].

Zabytki

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Kościół pw. św. Józefa

Według rejestru zabytków NID^[14] na listę zabytków wpisane są:

układ urbanistyczny miasta, obecnie wsi, wraz z zespołem budowlanym, 1285-XX w., nr rej.: 156/90 z 22.01.1991
modernistyczny kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kwidzyńska, XIV, XVIII w., nr rej.: 500/96 z 2.04.1996
cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
cmentarz rzymskokatolicki, ul. Grudziądzka, pocz. XIX w., nr rej.: 499/96 z 2.04.1996
kaplica, 1926, nr rej.: j.w.
brama, nr rej.: j.w.

Ponadto w Gardei znajduje się gotycka wieża z XIV wieku przy kościele pw. św. Józefa.

Zobacz też

Przypisy

↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
↑ ^a ^b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ ^a ^b GUS. Rejestr TERYT
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
↑ ^a ^b ^c Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .
↑ Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].
↑ Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720
↑ Messtischblätt Garnsee, 1913
↑ Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs
↑ Westpreußisches Ortsverzeichnis
↑ Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja. [dostęp 2016-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-31)].
↑ Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022, s. 51 [dostęp 2018-12-29] .

Bibliografia

Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927 .

Linki zewnętrzne

Gardeja, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 491 .

[poczta-1] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[MP-2] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)

[R2013-3] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[teryt-4] GUS. Rejestr TERYT

[5] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.

[slownik-6] Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, ElżbietaE. Bajkiewicz-Grabowska (red.), IwonaI. Swenson (red.), ZofiaZ. Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866 .

[7] Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].

[8] Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720

[9] Messtischblätt Garnsee, 1913

[10] Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs

[11] Westpreußisches Ortsverzeichnis

[12] Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja. [dostęp 2016-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-31)].

[CITEREFSzematyzm_Straży_Celnej1927225-13] Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.

[14] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022, s. 51 [dostęp 2018-12-29] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

Wsie	Bądki Cygany Czarne Dolne Czarne Górne Czarne Małe Gardeja Jaromierz Klasztorek Krzykosy Morawy Otłowiec Otoczyn Pawłowo Przęsławek Rozajny Wandowo Zebrdowo
Osady	Klecewo Międzylesie Nowa Wioska Olszówka Otłówko Rozajny Małe Trumieje Wilkowo Wracławek
Integralne części wsi	Albertowo Czachówek Kalmuzy Osadniki
Nieofic. cz. wsi	Hermanowo Jurki Karolewo Szczepkowo
Nieistniejące miejsc.	Podegrodzie

Przynależność wojewódzka	woj. gdańskie (1946–75)
Miasta	Gardeja (do 1945) Kwidzyn
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Brokowo (do 1954) Czarne Dolne (do 1954) Gardeja Grabowo (do 1954) Janowo (← w 1954) Korzeniewo Kwidzyn (od 1973) Mareza (do 1954) Nebrowo Wielkie (do 1954) Rakowiec (do 1954) Ryjewo (do 1954) Sadlinki Tychnowy (do 1954) Wandowo
Gromady (1954–72)	Bronisławowo (1954–57) Czarne Dolne (1954–71) Gardeja (1954–72) Grabówko (1954–58) Janowo (1954–71) Korzeniewo (1972) Krzykosy (1954–58) Licze (1954–57) Mareza (1954–71) Mary (1954–58) Nebrowo Wielkie (1954–71) Rakowiec (1954–72) Ryjewo (1954 →) Sadlinki (1954–72) Trumieje (1954–58) Tychnowy (1954–72) Wandowo (1959–72)

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne