Geminata

Geminata – spółgłoska podwojona[1], np. w polskim wyrazie manna. W niektórych ujęciach nazwą tą określa się również podwójne lub długie samogłoski[2].

Geminaty w różnych językach są wymawiane 1,5–3 razy dłużej od swoich pojedynczych odpowiedników[3]. Między samymi użytkownikami danego języka wymowa tej samej geminaty może się kilkukrotnie różnić. W jednym badaniu wymowa geminaty w słowie wwozić trwała u różnych osób od 120 ms do 309 ms, a średnio geminata ta była 2,5 raza dłuższa od pojedynczego] [v] (odpowiednio 190 ms i 71 ms)[4].

Między innymi w języku czeskim podwójny zapis litery oznaczającej spółgłoskę oznacza w istocie pojedynczą spółgłoskę w wymowie. Natomiast w języku niemieckim podwojenie takiej litery oznacza ponadto krótką wymowę poprzedzającej samogłoski. Geminaty zapisuje się w pisowni fonetycznej IPA analogicznie jak samogłoski długie: [penːe].

W języku arabskim geminacja jest fonemiczna i oznaczana znaczkiem szadda (przypominającym grecką omegę) nad literą, np. falah (ﻔﻼﺢ) „dobrobyt” i fallah (ﻓﻼّﺢ) „rolnik”.

Geminacja w języku polskim

Geminacja występuje dla różnych spółgłosek, m.in.:

  • nosowych: wanna, manna, konno, henna, marzanna, hosanna, inny,
  • zwartych: miękki, poddać,
  • szczelinowych: hossa, lasso,
  • aproksymantach: allel, allofon, straciatella, organellum,
  • drżących: arras.

Jest też zachowana w wielu wyrazach obcych, np. Emma, Zorro (imiona), netto, brutto, lotto.

W języku polskim geminaty mogą mieć podłoże w reprezentacji głębokiej, jak i powstawać na granicach morfemów i klityk[4].

Geminaty przez rodzimych użytkowników języka polskiego wymawiane są jako wydłużone wersje pojedynczych spółgłosek lub jako dwie kolejno wymawiane spółgłoski. Ta druga opcja jest rzadsza, występując głównie w wymowie szczególnie starannej, np. w czasie dyktowania. Może też pojawiać u osób poznających język polski w postaci pisanej. Wymowa podwójna częściej spotykana jest też w przypadku, gdy geminatami są afrykaty[2]. Gdy geminata będąca afrykatą wymawiana jest jako jedna spółgłoska, wydłużona jest część zwarta, W ten sposób „ćć” może być wymawiane [tːɕ] lub [tɕtɕ][5]. Wymowa zdegeminowana, jako pojedynczej spółgłoski, występująca częściej w dialekcie wielkopolskim i śląskim, była w drugiej połowie XX wieku uznawana za niepoprawną dla polszczyzny[2].

Jeżeli dwie identyczne spółgłoski znajdują się na końcu tematu polskiego wyrazu, zwykle tylko druga z nich ulega zmiękczeniu: panna – pannie, getto – getcie. Jednocześnie wymianie ulegają obie spółgłoski: Jagiełło – Jagielle.

Geminacja potrafi być cechą dystynktywną, tzn. wpływać na znaczenie słowa, np. leki – lekki, pana (M. pan) – panna, gama – gamma. Potrafi pojawić się w nagłosie (na początku) sylaby, np. w słowie ssak.

Przypisy

  1. ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański: Słownik terminologii jezykoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 198.
  2. ↑ a b c Aleksander Zajda, Problemy wymowy polskiej w ujęciu słownika, [w:] Mieczysław Karaś, Maria Madejowa (red.), Słownik wymowy polskiej PWN, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, XVII-XXXIX (pol.).
  3. ↑ Bożena Pająk, Contextual Constraints on Geminates: The Case of Polish, „Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society”, 35 (1), 2009, s. 269–280, DOI: 10.3765/bls.v35i1.3617 (ang.).
  4. ↑ a b Ela Thurgood, The Recognition of Geminates in Ambiguous Contexts in Polish, „Speech Prosody 2002”, 2002, s. 659-662 (ang.).
  5. ↑ Ela Thurgood, Grażyna Demenko, Phonetic Realizations of Polish Geminate Affricates, „15th International Congress of Phonetic Sciences”, 1898, Barcelona 2003 [dostęp 2018-02-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-29] (ang.).

Linki zewnętrzne