Gemma (kamień)

kamea

intaglio

Gemma (łac. pączek, oczko winorośli, drogi kamień) – kamień szlachetny lub półszlachetny, o kształcie okrągłej lub owalnej płytki ozdobiony reliefem. Gemma z reliefem wklęsłym to intaglio (albo integlia), z wypukłym kamea.

Historia

Gemmy były popularne jako ozdoby lub pieczęcie w cesarstwie rzymskim oraz na starożytnym Bliskim Wschodzie. W Rzymie prawdopodobnie pierwszym, który nosił na ręku gemmę, był Scypion Afrykańczyk^[1]. Wytwarzano je już w Mezopotamii, Egipcie (gemmy o kształcie skarabeoidalnym - skarabeusz) i Starożytnej Grecji. Pełniły rolę dekoracyjną, a czasem nawet religijną i magiczną. Przedstawiano na nich postacie ludzkie, mitologiczne, zwierzęta, rośliny lub symbole religijne. Pod koniec okresu hellenistycznego zaczęto wykonywać tanie naśladownictwa gemm w szkle.

W średniowiecznej Europie były bardzo wysoko cenione jako dekoracje relikwiarzy czy oprawy ksiąg liturgicznych, a także stosowane zamiast pieczęci. W Polsce stosowali je Mieszko Stary oraz Przemysł II, na co wskazują zachowane na dokumentach odciski. Odcisk gemmy jest też na dokumencie zawarcia pokoju toruńskiego w 1466 roku.

Jedna z najstarszych i najcenniejszych gemm na świecie, bizantyjska intaglia z heliotropu, znajduje się w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w Przemyślu (zobacz: gemma przemyska).

Gemmy w polskich zbiorach

W Polsce gemmy to bardzo rzadkie znalezisko. Do tej pory odkryto je w:

• Międzyrzeczu - w 1954 r. w czasie badań archeologicznych na międzyrzeckim zamku. Gemmę wykonaną z karneolu z wizerunkiem rzymskiego cesarza Gordiana III (238-244 r. n.e.).^[2]
• Starachowicach
• Gnieźnie
• Poznaniu - w 2006 roku w czasie wykopalisk na Ostrowie Tumskim. Odkryta gemma datowana jest na II-III w n.e. Wykonana jest z karneolu, zdobiona wklęsłą rzeźbą lwa, pierwotnie oprawiona była w pierścieniu. Do Polski trafiła ok. X-XI wieku^[3].
• Przemyślu (gemma przemyska)

Zobacz też

• Gliptyka
• Gemmologia

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Kurnatowski: "Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w Międzyrzeczu Wielkopolskim w latach 1954 i 1955" w "Sprawozdania Archeologiczne T.6". Wrocław, Warszawa, Łódź: Zakład im. Ossolińskich, 1959.