Generalny Konserwator Zabytków

Generalny Konserwator Zabytków – najwyższy organ ochrony zabytków (zwierzchnik służby konserwatorskiej) w Polsce. Działa zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Niegdyś była to funkcja sprawowana przez ekspertów, obecnie (od czasów Aleksandry Jakubowskiej) jest to urząd polityczny, w randze wiceministra (sekretarza lub podsekretarza stanu) w ministerstwie właściwym do spraw kultury i dziedzictwa narodowego, obsadzany przez aktualnie rządzącą partię.

Historia organu

Funkcja Generalnego Konserwatora Zabytków istniała w II RP – w latach 1930–1937 sprawował ją Jerzy Remer. Po wojnie, w latach PRL stanowisko to istniało w latach 1945–1951 oraz ponownie od 1973 r., natomiast w latach 1951–1973 ochroną zabytków zajmował się Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków (ZMiOZ) Ministerstwa Kultury i Sztuki.

W latach 1991–1999 Generalny Konserwator Zabytków kierował Państwową Służbą Ochrony Zabytków i był przełożonym wojewódzkich konserwatorów zabytków. W 1996 r. wojewódzcy konserwatorzy zabytków zostali podporządkowani poszczególnym wojewodom (stając się częścią wojewódzkiej administracji zespolonej), a Generalny Konserwator Zabytków kierował tylko Biurem Ochrony Zabytków w Warszawie. W 1999 r. nazwa „Państwowa Służba Ochrony Zabytków” zmieniona została na „Służba Ochrony Zabytków”. W latach 1999–2002 Generalny Konserwator Zabytków zyskał status ministra działając przy pomocy wydzielonego z Ministerstwa Kultury Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków (UGKZ), który miał rangę urzędu centralnego, a który został zlikwidowany z dniem 1 lipca 2002 r. Od tego czasu Generalny Konserwator Zabytków ponownie stał się częścią aparatu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a jego zadania obsługuje Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa.

W 107 przeprowadzono nowelizację ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., która doprowadziła do wzmocnienia pozycji Generalnego Konserwatora Zabytków i odzyskania kontroli nad wojewódzkimi konserwatorami. W wyniku tej zmiany wojewoda powołuje i odwołuje wojewódzkich konserwatorów zabytków i kierowników delegatur na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków (wcześniej za jego zgodą)[1]. Zmienił się także tryb zatrudnienia kierowników delegatur z mianowania na powołanie, co umożliwiło sprawowanie faktycznej kontroli wojewódzkich konserwatorów zabytków nad podległymi im delegaturami w terenie. Nowelizacja ustawy wprowadziła także instrument prawny w postaci tzw. ochrony tymczasowej, która obowiązuje od momentu wszczęcia postępowania o wpis do rejestru zabytków i zapewnia ochronę zabytków w trakcie trwania procesu inwestycyjnego. Rozwiązanie to zapobiega m.in. wyburzaniu zabytków i celowemu ich niszczeniu np. dla pozyskania działki budowlanej pod nową zabudowę. W myśl ustawy na zabytki ewidencyjne można uzyskać dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane ze środków jednostek samorządu terytorialnego. Otworzyło to drogę właściwej ochrony miast z przewagą architektury współczesnej oraz zahamowało proces wpisywania zabytków ewidencyjnych do rejestru w celu uzyskania dotacji na prace konserwatorsko-budowlane. Dzięki nowelizacji ustawy powstało pierwsze pozabudżetowe źródło finansowania zabytków – Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków (NFOZ)[2], zasilony na początek z kar administracyjnych nakładanych przez WKZ na właścicieli i zarządców zabytków, którzy np. kupują zabytki pod działki inwestycyjne i dopuszczają się ich świadomej dewastacji[3]. NFOZ zasilany ma być również z nawiązek zasądzanych w przypadku popełnienia przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia zabytku. Przepisy powołujące Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków weszły w życie 1 stycznia 2018 r.

Zadania

Zgodnie z obowiązującą obecnie ustawą z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami do zadań wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków należy, w szczególności:

  • opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
  • realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju;
  • podejmowanie działań związanych ze wspieraniem rozwoju regionalnego i realizacji kontraktów wojewódzkich w sprawach opieki nad zabytkami;
  • prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem;
  • wydawanie decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych;
  • organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
  • sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków;
  • promowanie badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków;
  • organizowanie szkoleń dla służb konserwatorskich;
  • organizowanie konkursów promujących opiekę nad zabytkami, w tym przyznawanie wyróżnień, nagród pieniężnych lub rzeczowych;
  • opiniowanie wniosków o nadanie odznaki „Za opiekę nad zabytkami”;
  • współpraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków;
  • organizowanie szkoleń w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
  • podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Generalni konserwatorzy zabytków w Polsce powojennej

po rezygnacji prof. Zachwatowicza stanowisko GKZ zostało zlikwidowane i przywrócone dopiero w roku 1973

  • Irena Mangelowa – Dyrektor Zarządu Ochrony Zabytków od 1951 do 1953
  • Kazimierz Malinowski – Dyrektor Centralnego Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1954 do 1962
  • Mieczysław Ptaśnik – Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1962 do 1972
  • Bohdan Rymaszewski – Dyrektor Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków od 1972 do 1973

w 1973 przywrócono stanowisko Generalnego Konserwatora Zabytków:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Dz.U. z 2017 r. poz. 1595.
  2. ↑ Powstaje Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków MKiDN – 2017, 4 sierpnia 2017 [dostęp 2020-03-27].
  3. ↑ Magdalena Gawin: kto niszczy zabytki, powinien na nie płacić, dzieje.pl, 16 września 2017 [dostęp 2020-03-27].