Geografia Iranu

Położenie Iranu

Iran – zdjęcie satelitarne

Mapa Iranu

Iran – mapa topograficzna

Geografia Iranu – dziedzina nauki zajmująca się badaniem Iranu pod względem geograficznym.

Iran, który do końca 1935 roku był nazywany Persją, jest dużym państwem położonym w Azji Południowo-Zachodniej. Ten górzysty kraj jest jedynym państwem Bliskiego Wschodu, w którym obowiązuje muzułmański kalendarz księżycowy.

Położenie i powierzchnia

Iran (ofic. Islamska Republika Iranu)^[1] leży w Azji Południowo-Zachodniej – na Bliskim Wschodzie, nad Morzem Kaspijskim i zatokami Oceanu Indyjskiego: Perską i Omańską^[2]; od Półwyspu Arabskiego oddzielone wąską cieśniną Ormuz. Zatoka Perska i cieśnina Ormuz to krytyczne drogi transportu ropy naftowej^[2].

Iran graniczy od północy z Azerbejdżanem (długość granicy wynosi 689 km^[2]), Armenią (44 km^[2]), Turkmenistanem (1148 km^[2]), od wschodu z Pakistanem (959 km^[2]) i Afganistanem (921 km^[2]), a od zachodu z Turcją (534 km^[2]) i Irakiem (1599 km^[2])^[3]. Iran kontroluje kilkanaście wysp w Zatoce Perskiej^[3].

Powierzchnia kraju wynosi 1 648 195 km² (1 531 595 km² zajmuje ląd a 116 600 km² wody)^[2]. Długość linii brzegowej to 2440 km, w tym linia brzegowa Morza Kaspijskiego 740 km^[2].

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Iran jest w swej przeważającej części krajem wyżynnym i górzystym^[4]. Jedną szóstą jego powierzchni zajmują góry wznoszące się powyżej 1980 m n.p.m.^[3] Średnia wysokość terenu to 1305 m n.p.m. ^[2]

Środkową i wschodnią część Iranu zajmuje Wyżyna Irańska o średniej wysokości 1000–1500 m n.p.m., którą ograniczają łańcuchy górskie^[4]. Jej północne krańce stanowią Góry Chorasańskie i góry Elburs biegnące wzdłuż południowego wybrzeża do regionu Khorāsān na wschodzie^[3]. Znajduje się tu najwyższy szczyt kraju Demawend (5604 m n.p.m.^[4][a]) Na wschodzie wyżynę ograniczają Góry Wschodnioirańskie a na zachodzie Zagros i Góry Kurdystańskie^[4].

Wnętrze Wyżyny Irańskiej poprzecinane jest kilkoma mniejszymi pasmami górskimi^[3] – najwyższe to Kuh-e Rud za szczytami dochodzącymi do 4420 m n.p.m.^[4] Kotliny tektoniczne zajmują dwie rozlegle pustynie^[4] – pokryta warstwą soli Wielka Pustynia Słona o szerokości 390 km^[5] i Kawir-e Lut rozciągająca się na przestrzeni 320 km z wydmami w części wschodniej^[6] – pustynie te zajmują łącznie ok. 50% powierzchni kraju^[4].

Na północy, nad Morzem Kaspijskim teren gwałtownie opada, przechodząc w depresję (30 m p.p.m.)^[3]. Wybrzeże jest wąskie, nizinne i piaszczyste^[4].

Północno-zachodnia część Iranu leży na Wyżynie Armeńskiej a część południowo-zachodnia zajmuje Nizina Mezopotamska^[4]. Wybrzeże Zatoki Perskiej jest nizinne i bagniste, a Zatoki Omańskiej miejscami klifowe]^[4].

Na terenie Iranu występują m.in. złoża ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego i rudy żelaza^[2].

Klimat

Iran znajduje się pod wpływem wybitnie kontynentalnego klimatu, który ukształtował się pod wpływem otaczających wnętrze kraju pasm górskich. Kraj dzieli się na dwie strefy klimatyczne. Podzwrotnikową, która obejmują większą część terytorium państwa i zwrotnikową, obejmującą nadbrzeżną strefę Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego, na południu kraju.

Iran należy do bardzo suchych krajów, gdzie opady są niewielkie, lub w niektórych miejscach, jak Wielka Pustynia Słona, zdarzają się raz na kilka lat. Jedynie obszary górskie, a zwłaszcza wysokie partie Elbursu, otrzymują znaczne ilości opadów. We wnętrzu kraju średnia roczna opadowa wynosi od 50 do 100 mm. Podobnie jest na wybrzeżu Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego, gdzie wpływ monsunu jest praktycznie żaden. W górach jest bardziej wilgotno, średnie opady wynoszą około 1000 mm, a na Elbursie do 2000 mm rocznie. Obszary wysoko położone na Wyżynie Irańskie otrzymują rocznie do 300 mm deszczu. Wilgotność powietrza jest silnie związana z odległością od zbiorników wodnych i zachmurzeniem. Największa jest w okresie zimowym, a najniższa latem, gdzie w wielu miejscach obniża się do 20%. W Iranie występuje podział na porę suchą i deszczową, przy czym nie dotyczy to niektórych obszarów Wyżyny Irańskiej, na przykład Wielkiej Pustyni Słonej. Zasadniczo okres suchoty trwa około 6-8 miesięcy i zaczyna się w maju, a kończy w październiku. Wyjątek stanowi wybrzeże Morza Kaspijskiego, gdzie występują opady całoroczne.

Temperatury są bardzo skrajne. Najchłodniej jest w styczniu, gdzie ujemne temperatury są notowane na terenie całego kraju. Wyjątek stanowią wybrzeża Zatoki Perskiej i Morza Arabskiego. Średnie zimowe wartości termiczne wahają się od –4 °C na północy kraju do 10 °C na południu. Nad zatoką Omańską do 16 °C. W górach występuje piętrowość klimatyczna co wiąże się ze spadkiem temperatur wraz ze wzrostem wysokości. To oznacza, że liczba dni mroźnych w wysokich partiach gór dochodzi do 90. Wraz z nastaniem wiosny, temperatury szybko wzrastają, latem wartości te są wysokie, lub bardzo wysokie. Na Wyżynie Irańskiej średnia dobowa wynosi od 35 do 40 °C. Najgorętszy region to fragment Niziny Mezopotamskiej gdzie maksymalne temperatury dochodzą nawet do 50 °C. Także w górach latem jest stosunkowo ciepło. Średnio w górach średnie termiczne wartości wynoszą od 16 do 20 °C.

Klimat Iranu ma jedną ważną cechę, jest kontynentalny. Przez ten fakt temperatury są skrajne nie tylko pomiędzy latem i zimą, ale i skrajność ta dotyczy także przebiegu dobowego. To oznacza, że na przykład zimą w nocy we wnętrzu kraju występują silne mrozy, a dzień jest w miarę ciepło. Latem zaś w dzień we wnętrzu Iranu występują upały powyżej 50 °C, a w nocy jest dość chłodno. Najbardziej łagodny klimat jest na wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Zimą średnie wartości przyjmują około 6 °C, latem zaś średnie jest około 24 °C. Amplitudy dobowe nad Morze Kaspijskim nie są tak wysokie jak w pozostałej części kraju. Klimat Iranu cechuje niskie zachmurzenie, które znacząca wpływa na temperatury dzienne na obszarach wysoko położonych.

Pustynia Lota

Wody

Sieć rzeczna kraju jest słabo rozwinięta, a w kraju przeważają obszary bezodpływowe. Tylko jedna trzecia obszaru kraju należy do zlewiska Morza Kaspijskiego i Oceanu Indyjskiego (Zatoka Perska i Omańska). Główną rzeką kraju jest Karun, która bierze swój początek w górach Zagros i jest zasilana wodami rzek Rud e-Dez i Kersan. Karun płynie południe ku Szatt al-Arab, z którą wpada do Zatoki Perskiej. Do tejże zatoki uchodzą też rzeki południowego Iranu jak Mand i Szur. Z Zagrosu biorą też początek rzeki Dijala i Mały Zab, które są największymi lewobrzeżnymi dopływami Tygrysu. Duża stałą rzeką w Iranie jest Ghezel Ouazan, która także wypływa z gór Zagros i płynie ku równinie Gilan i kończy swój bieg w Morzu Kaspijskim. W latach 60. XX w. na tej rzece wzniesiono tamę, dzięki której nie tylko powstała elektrownia wodna, ale spiętrzone wody umożliwiły nawadniania okolicznych terenów rolniczych. Na Wyżynie Armeńskiej, która obejmuje północno-zachodni kraniec Iranu, płynie rzeka Araks. Araks przepływa wzdłuż północnych granic kraju i wpada do Kury, a tym samym należy do zlewni Morza Kaspijskiego. Większość rzek płynących na obszarze Wyżyny Irańskiej to rzeki okresowe, które wypełniają się wodą w okresie gwałtownych ulew. Niektóre z tych rzek są ciekami niosącymi słone wody.

Na bezodpływowym obszarze Wyżyny Irańskiej występują liczne, niewielkie i płytkie słone jeziora. Jeziora te wysychają w porze suchej i zmieniają się w solniska. W zachodniej części Wielkiej Pustyni Słonej do takich solniskowych zagłębień należy jezioro Namak. Podobne zapadliska występują w południowo-wschodniej części kraju, gdzie znajduje się jezioro Dżas Murian o słabo zasolonych wodach. Największym jeziorem Iranu jest Urmia, leżące na terenie Wyżyny Armeńskiej. Głębokość tego akwenu dochodzi do 20 m i ulega zmianom co wiąże się z sezonowością opadów deszczu. Jego maksymalna powierzchnia dochodzi do prawie 6000 km².

Gleby

Dominującą warstwą glebową w Iranie są leptosole, które zajmują znaczne obszary pustynne i górzyste kraju. Leptosole należą do płytkich i nieurodzajnych gleb. Spora część kraju około 15% to gleby słone jak sołonczaki i sołońce. Są to gleby o jasnej barwie i posiadają niewielką ilość materiałów organicznych. Jasny kolor zawdzięczają duże zawartości rozpuszczalnych soli. Gleby te występują na terenach pustynnych, ale występują także w wielu innych miejscach kraju. Na wschodnich krańcach Iranu występują kalcisole, którą są w pewnym sensie glebami żyznymi. Gleby te jednak zawierają dużą zawartość jonów, przez co fakt ten nie sprzyja niektórym uprawom. Niektóre obszary gór Elbursu oraz Nizinę Południowokaspijską pokrywają gleby kasztanowe i kambisole, które charakteryzują się stosunkowo dużą żyznością.

Demawend – najwyższy szczyt Elbursu

Flora

Na szatę roślinną Iranu ma wpływ rzeźba terenu i dostępność wody. Tereny Wyżyny Armeńskiej są pokryte ubogą szatą roślinną. Powyżej 1000 m n.p.m. rosną jedynie łąki i górskie stepy. Góry Elburs są porośnięte lasami, gdzie rosną dęby, buki i graby. Dotyczy to jednak północnej części tych gór, południowe stoki Elbursu są pokryte skąpą roślinnością pustynno-stepową. Granica lasów w Elbursie sięga 2000 m n.p.m. W Górach Turkmeńsko-Chorasańskich występują stepy, a w ich niskich partiach typowa roślinność pustynna. Lasy w Iranie zajmują około 11% ogólnej powierzchni, a ich największy procent skupia się w regionie Morza Kaspijskiego, głównie we wspomnianych wyżej górach Elbursu. Góry Środkowoirańskie są skąpo porośnięte roślinną półpustynna i stepową, gdzie przeważają rzadkie zarośla. Na wysokościach przekraczających 3000 m n.p.m. rosną łąki alpejskie. Góry Zagros są bardzie zasobne w szatę roślinną niż Góry Środkowoirańskie. Rosną tam widne, zrzucające liście na zimę lasy dębowe z domieszką klonów i czeremchy. Reszta kraju to tereny półpustynne, pustynne, skupiające się głównie na Wyżynie Irańskiej. Tereny tej wyżyny porastają bylice oraz roślinność kserofityczna, głównie krzewy i krzewinki. Obszary Wielkiej Pustyni Słonej i Pustyni Lota to tereny pozbawione roślinności. Irańska części Niziny Mezopotamskiej jest najbardziej urozmaiconych regionem florystycznym Iranu. Oprócz wysokich, traw, trzcin i sitowia, występują tam fragmenty obszarów pustynnych. Poza nimi są to też tereny rolnicze, jak pola uprawne i plantacje palmy daktylowej.

Fauna

Świat zwierząt Iranu reprezentują gatunki pustynne i półpustynne, charakterystyczne dla Regionu Śródziemnomorskiego. Północne obszary kraju zamieszkuje jeleń, oraz sarny, dziki i koziorożce. Do drapieżników należą niedźwiedzie brunatne i rysie. Obszary pustynne Iranu są zamieszkiwane przez gazelę arabską i nielicznego już onagera, który jest najmniejszym przedstawicielem koniowatych. Drapieżne gatunki pustynne reprezentują: szakal złocisty i karakal. Wybrzeża Morza Kaspijskiego są miejscem bytowania tygrysa i geparda. W lasach leżących na wschodnich krańcach Iranu są zamieszkiwane przez niedźwiedzia himalajskiego. Rzadkim gatunkiem jest w Iranie daniel mezopotamski, występujący przy granicy z Irakiem. Z ptaków najpowszechniejszymi są kuraki i drapieżne, natomiast w rejonie rzek – ptaki wodne i brodzące. W Iranie żyją liczne gatunki gadów, szczególnie węży jak żmija lewantyjska i kobra indyjska. W wodach Zatoki Perskiej żyje ponad 200 gatunków ryb w tym duże i drapieżne mieczniki i rekiny. Z innych zwierząt wodnych u wybrzeży Iranu, występują homary, krewetki i żółwie morskie. W wodach Morza Kaspijskie żyją jesiotry, które mają duże znaczenie dla irańskiego rybołówstwa.

Obszary chronione zajmują niecałe 5% powierzchni kraju, czyli 79 800 km². Największe parki narodowe to: Park Narodowy Centralny Elburs i Park Narodowy Jezioro Urmia.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Iran, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-08-19]  (ang.).
• Iran. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-08-19] .
• Iran. W: The CIA World Factbook. (ang.).
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2019. ISBN 978-83-254-2578-4. [dostęp 2021-08-19]. (pol.).
• Kavir Desert, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-08-19]  (ang.).
• Lut Desert, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2021-08-19]  (ang.).