Germanizacja nazw w Prusach

Polskie nazwy śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 roku wydanym w języku polskim w Berlinie ustalającym wysokość opłat na Śląsku[1].
Mapa Górnego Śląska z 1746 roku

Germanizacja nazw w Prusach – proces zmian nazw miejscowych niemających pochodzenia niemieckiego, zachodzący w XIX i XX wieku w państwie pruskim – do 1918 w Królestwie Prus, a następnie w kraju związkowym Prusy. Szczególne nasilenie zmian miało miejsce w III Rzeszy. Do 1939 roku zmiany dotyczyły pruskich prowincji na Dolnym i Górnym Śląsku oraz w Prusach Wschodnich, a po 1939 na terytoriach zagrabionych Rzeczypospolitej Polskiej (Śląsk, północne Mazowsze, Suwalszczyzna). Zmiany, jakich dokonano po 1939 na obszarze tzw. Kraju Warty oraz Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie, odbywały się poza obszarem Prus[2] i w niniejszym artykule nie zostały omówione.

Prusy Wschodnie i Pomorze Gdańskie

Proces dotyczący Mazur i południowej Warmii, a także obejmujący Kociewie, Powiśle i Kaszuby, a więc obszary zamieszkane także przez ludność polskojęzyczną. W czasach historycznych tereny Mazur i południowej Warmii skolonizowane były przez ludność z północnego Mazowsza i ziemi chełmińskiej. W Prusach Wschodnich germanizacja nazw objęła także obszar Małej Litwy i dotyczyła także nazw litewskich.

Germanizacja nazw w Prusach Wschodnich miała miejsce od drugiej połowy XIX w. i polegała na zamianie nazw miejscowych, które miały bałtycki, polski lub litewski źródłosłów na nazwy typowo niemieckie. W latach 1926–1934 w Prusach Wschodnich zmieniono 273 nazwy miejscowości. Przykładowo w 1933 r. Sutzken (obecnie Suczki) przemianowano na Hitlershöhe.

W 1937 r. na Albertynie powstała komisja Verdeutschung fremdsprachiger Orts-Namen in Ost-Preußen, w której członkami byli germanista Walther Ziesemer, slawista Karl Heinrich Meyer, lektor Viktor Falkenhayn oraz Max Hein, dyrektor archiwum królewieckiego[3]. Działając na zlecenie gauleitera Ericha Kocha, doprowadzili oni do zmiany około 70% historycznych nazw miejscowości, rzek, lasów itd. na Mazurach[4]. Najwięcej zmian wprowadzono w 1938 r., kiedy komisja zamieniła kilka tysięcy nazw. Nazewnictwo z 1938 r., z wyjątkiem nazw odwołujących się wprost do nazistowskich prominentów, po 1945 pozostaje w Niemczech w powszechnym użyciu m.in. w materiałach kartograficznych.

Przykłady zmian nazw z 1938 r.

  • jezioro Bierki z Bierg See na Masuren See
  • jezioro Bobrzynek z Bubrinneck See na Otter See
  • Borawski Las z Borawskener Wald na Deutschecker Wald
  • rzeka Dylewka z Döhlewka Bach na Döhlauer Bach
  • jezioro Dłużek (koło wsi Smolanek) z Dluszeck See na Toter See
  • jezioro Dąbrówno (koło wsi Samin) z Dombrowa See na Semnitz See
  • jezioro Jerczek z Jerczek See na Rohr See
  • wieś Siódmak z Schodmak na Wiesendorf.

Śląsk

Proces germanizacji nazw na Śląsku rozpoczął się później niż w Prusach Wschodnich. Pierwszą próbą całkowitego wyeliminowania polskiego nazewnictwa z terenu Śląska był projekt nadprezydenta prowincji śląskiej Ferdinanda von Nordenflychta z 1873, który jednak nie wszedł w życie[5]. W praktyce jedną z pierwszych zmian było przemianowanie 21 lutego 1915 Zabrza na Hindenburg, co miało na celu upamiętnienie feldmarszałka Paula von Hindenburga. Kolejnych zmian miejscowości na Śląsku dokonano w okresie Republiki Weimarskiej, np. w 1931 Przyschetz przemianowano na Lichtenwalde. W latach 1934–1935 zmieniono łącznie około 50 nazw. W 1936 w rejencji opolskiej zmieniono 1088 nazw miejscowości, a w następnym roku przemianowano dodatkowo 160 wsi sołeckich, przysiółków i osiedli. Większość z nich nastąpiło 1 grudnia 1936 r. Oficjalnie to zainteresowane gminy występowały z wnioskiem do władz o zmianę nazwy. W tym czasie Niemcy sugerowali, że cała akcja jest odpowiedzią na polonizację starych nazw niemieckich w województwie śląskim[6]. W rejencjach wrocławskiej i legnickiej nasilenie akcji przypadło na lata 1937–1938, kiedy to w rejencji wrocławskiej przemianowano 359 nazw miejscowości, a w legnickiej 178[7].

Metody zmiany nazw były różne:

  • odkurzanie starych, nieużywanych nazw niemieckich:
    • Stroppendorf w miejsce Ostroppa (Ostropa),
  • przejęcie nazwy niemieckiej, odnoszącej się dotychczas do czegoś innego:
    • nazwę leśniczówki Frühauf przyjęto w miejsce Ochotz (Ochodze),
  • nawiązanie do topografii okolicy, charakterystycznych budowli lub zajęć ludności:
    • Schönkirch (piękny kościół) w miejsce Chrzumczütz, którego żaden Niemiec nie umiał wymówić (Chrząszczyce, w których powstał nowy kościół),
    • Niederkirch (niski kościół) w miejsce Dollna (Dolna, w której była świątynia położona poniżej osady),
    • Hochkirch w sąsiedniej wsi Wyssoka (Wysoka, leżącej wyżej niż Dolna),
    • Haselgrund zamiast Zernitz od słowa Hasel, czy leszczyna, której sporo rosło w pobliżu Żernicy,
    • Maiwald w miejsce nazwy Sacharsowitz – połączenie nazwiska Mai (podobno najbogatszy gospodarz we wsi) oraz Wald (gospodarz ów posiadał koło Zacharzowic spory kawałek lasu),
  • nawiązanie do nowej wewnątrzśląskiej granicy z Polską:
    • Grenzwinkel (graniczny kąt) lub Grenzwiese (graniczna łąka) w miejsce Staschowe i Zawisna,
  • próby tłumaczenia starszych nazw na bardziej niemieckie:
    • liczne Dombrau (Dąbrówka) na Eiche (dąb),
    • Mikultschütz na Klausberg, gdzie Klaus to niemiecka nazwa imienia Mikołaj,
    • Chmiellowitz na Hopfental (chmiel),
  • nazwy przypominające dawne:
  • nazwy pamiątkowe:
    • Heydebreck w miejsce Kandrzin, dla uczczenia dowódcy Freikorpsu, Petera von Heydebrecka, walczącego w III powstaniu śląskim[6].

W okresie II wojny światowej zmiany nazw na okupowanej części Śląska były wyjątkowe (np. Lublinitz przemianowano na Loben). Istniały jednak projekty przeprowadzenia zmiany większości nazw miejscowości (np. Istebna na Bergstuben[8], Makoschau (pol. Makoszowy) na Maxenau w sposób kompleksowy, jak stało się to w Okręgach Rzeszy Kraj Warty i Gdańsk – Prusy Zachodnie.

Inne przykłady zmian

Przypisy

  1. ↑ Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
  2. ↑ Jerzy Krasuski: Historia Niemiec. Wyd. I. Wrocław: Ossolineum, 1998. ISBN 83-04-04422-6.
  3. ↑ A. Kossert, Grenzlandpolitik und Forschung an der Peripherie des Reiches. Das ostpreussische Masuren 1919–1945, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, 2003, 2, s. 138.
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20160413081448/http://www.obn.olsztyn.pl/komunikaty/2015/KMW-2-2014.pdf.
  5. ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska, Instytut Śląski, Opole 1997, s. 7–8.
  6. ↑ a b Smolorz D., Kordecki M.: Górny Śląsk. 20 historii z XX wieku. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2012, s. 86–87. ISBN 978-83-60470-29-9.
  7. ↑ Monika Choroś; Łucja Jarczak, Relacje polsko-niemieckie w nazwach miejscowych. [dostęp 2011-07-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-13)].
  8. ↑ Amtsbezirk Istebna.
  9. ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak, Stanisława Sochacka „Słownik nazw miejscowych Górnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1997.
  10. ↑ Monika Choroś, Łucja Jarczak „Słownik nazw miejscowych Dolnego Śląska”, Instytut Śląski, Opole 1995.

Bibliografia

  • Janusz B. Kozłowski: Germanizacja nazw (s. 46–47) W: Waldemar Mierzwa (red.): Mazury – słownik stronniczy, ilustrowany. Dąbrówno, Retman, 2008. ISBN 978-83-923991-6-2.
  • Olecko. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn, Pojezierze, 1974.
  • Ostróda. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn, Pojezierze, 1976.
  • Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998. ISBN 83-87031-13-5.

Media użyte na tej stronie

Polskie-nazwy śląskich miejscowosci z patentu Fryderyka II 1750.jpg
Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750