Getto ławkowe

Lata 30. Pikieta Obozu Narodowo-Radykalnego przed gmachem Politechniki Lwowskiej z żądaniem wprowadzenia getta ławkowego

Getto ławkowe – forma dyskryminacji Żydów wprowadzona na polskich uczelniach w latach 30. XX wieku[1] pod wpływem endeckich nacjonalistycznych organizacji młodzieżowych (m.in. Młodzieży Wszechpolskiej i ONR). Polegała na wydzieleniu części sali lekcyjnej lub wykładowej i przeznaczeniu jej dla studentów pochodzenia żydowskiego, którzy nie mieli prawa dowolnego wybierania miejsc. Getta ławkowe były jednym z przejawów pogarszających się stosunków polsko-żydowskich i nasilającego się antysemityzmu w środowiskach akademickich.

1935–1937: pierwsze getta ławkowe

Indeks Marka Szapiry, studenta Uniwersytetu Warszawskiego narodowości żydowskiej, z 1934, ostemplowany w 1937 napisem „Miejsce w ławkach nieparzystych” (w getcie ławkowym)

W 1922 studenckie organizacje nacjonalistyczne wysunęły hasło numerus clausus[2], postulując zmniejszenie liczby studentów żydowskich do 11%[3]. W 1931 w trakcie zamieszek antyżydowskich zginął student Polak Stanisław Wacławski. Wtedy wysunięto hasło numerus nullus – uczelnie polskie bez Żydów[2]. Oficjalny postulat stosowania gett ławkowych został wysunięty w 1933[4].

Jako pierwsze w Polsce getto ławkowe wprowadziły, podejmując w grudniu 1935 stosowne uchwały, wydziały inżynieryjny i mechaniczny Politechniki Lwowskiej[5]. Ten rodzaj dyskryminacji studentów wzbudził protesty wielu polskich uczonych (m.in. Marcelego Handelsmana, Stanisława Ossowskiego, Tadeusza Kotarbińskiego, Stanisława Kulczyńskiego, Mieczysława Michałowicza, Adama Vetulaniego, Józefa Chałasińskiego, Marii Ossowskiej, Jana Stanisława Bystronia, Jana Dembowskiego, Władysława Witwickiego, Konstantego Zakrzewskiego, Seweryna Wysłoucha, Tadeusza Manteuffela i Natalii Gąsiorowskiej). Więcej profesorów otwarcie poparło jednak wprowadzenie gett ławkowych[6][7]. Rektorzy uniwersytetów: Wileńskiego i Lwowskiego Władysław Jakowicki i Stanisław Kulczyński podali się do dymisji[8].

Zajścia związane z wprowadzaniem gett dezorganizowały naukę. Często kończyły się obrażeniami wśród ich uczestników, zwłaszcza Żydów. Dochodziło także do wypadków śmiertelnych[4]. Zajścia organizowane przez nacjonalistyczną młodzież, działającą pod wpływem endecji i narodowych radykałów, miały miejsce niemal we wszystkich polskich miastach uniwersyteckich – Krakowie, Warszawie, Wilnie i Lwowie. Od 1931 r. w listopadzie, w rocznicę śmierci Wacławskiego na uczelniach organizowano zamieszki antyżydowskie, tzw. manewry jesienne[9]. Na Uniwersytecie Jagiellońskim podjęto próbę wprowadzania getta ławkowego w listopadzie 1932. Wtedy to odbyła się msza w intencji tragicznie zmarłego podczas antysemickich zajść w Wilnie Stanisława Wacławskiego. Po jej zakończeniu doszło do zamieszek i usuwania siłą żydowskich studentów z sal wykładowych.

1937–1939: zaostrzanie sytuacji

Rządowa zgoda na getta ławkowe i inne przejawy postępującego antysemityzmu

Pikieta studentów-członków ONR na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego z żądaniem m.in. wprowadzenia na uczelni getta ławkowego, 1936

W październiku 1937 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wojciech Świętosławski wydał zgodę na wprowadzanie gett ławkowych[10]. Na uczelniach, które je wprowadziły, studenci żydowscy siedzieli zwykle w salach i audytoriach po lewej, patrząc od strony katedry, a studenci chrześcijańscy po prawej stronie (odpowiednio: nieparzystej i parzystej)[11]. Natomiast w praktyce niemożliwe było rozdzielanie studentów w małych salach[11].

W październiku 1937 zarządzenie porządkowe wprowadzające na tej uczelni getto ławkowe wydał rektor Uniwersytetu Warszawskiego Włodzimierz Antoniewicz[12]. Studenci żydowscy zaczęli otrzymywać w indeksach stemple z napisem „Miejsce w ławkach nieparzystych”[13]. Getta ławkowe wprowadziły także Szkoła Główna Handlowa i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego[11]. Analogiczne zarządzenie na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie wydano w styczniu 1938[14]. 7 stycznia 1938 wprowadził je prorektor Roman Longchamps de Bérier z dniem 12 stycznia 1938; przeciwko tej decyzji zaprotestowało 26 profesorów UJK[15].

Równocześnie na niektórych uniwersytetach lub ich wydziałach wprowadzono ograniczenia procentowe liczby studentów pochodzenia żydowskiego znane jako numerus clausus[16]. Podjęto także próby ograniczenia liczby wykładowców akademickich pochodzenia żydowskiego; np. w lutym 1938 nadzwyczajne walne zebranie Zrzeszenia Asystentów Uniwersytetu Warszawskiego podjęło postanowienie niemianowania w przyszłości na stanowiska naukowe Żydów i osób pochodzenia żydowskiego oraz stopniowego zastępowania zatrudnionych na UW asystentów Żydów Polakami[17]. W styczniu 1938 r. po uchwałach poszczególnych uczelni przyjął go Związek Stowarzyszeń Asystentów Państwowych Szkół Akademickich RP[18][19], a następnie zawodowych, takich jak np. Stowarzyszenia Architektów RP /1938[20] i Związku Lekarzy Państwa Polskiego /1937[21]. Śladem tych uchwał poszły inne organizacje zawodowe[22]. Zjawisko to otrzymało nazwę „paragraf aryjski”.

Postawy sprzeciwu

Formą solidaryzowania się studentów-chrześcijan z ich żydowskimi kolegami było wspólne stanie w czasie zajęć[23]. Popierający takie działania wykładowcy także prowadzili swoje zajęcia, stojąc[13]. W grudniu 1937 roku sześćdziesięciu profesorów Uniwersytetu Poznańskiego, Warszawskiego i Wileńskiego opublikowało oświadczenie wyrażające sprzeciw wobec „wszelkich dążeń do ograniczenia praw ze względów wyznaniowych, narodowościowych, czy rasowych, zwłaszcza jeśli dotyczyć one mają studentów” jako protest przeciwko wprowadzeniu getta ławkowego[24]. Z kolei inni czynnie uczestniczyli we wprowadzaniu gett ławkowych, m.in. odmawiając podpisywania indeksów studentom stojącym w czasie zajęć[13].

Na Uniwersytecie Warszawskim w latach 30. studenci zrzeszeni w ONR bili Żydów oraz chrześcijan, chcących okazać im solidarność i zajmujących wraz z nimi miejsca w getcie ławkowym. Wśród poszkodowanych była m.in. Irena Sendlerowa[25]. Do bójek członków ONR ze studentami żydowskimi, którzy nie zajmowali wyznaczonych im miejsc i stali w czasie wykładów, dochodziło także na Politechnice Warszawskiej, gdzie getto ławkowe wprowadzono na początku roku akademickiego 1937/1938[26], zarządzeniem rektora Józefa Zawadzkiego[27].

Przeciwko wprowadzaniu oddzielnych miejsc dla studentów żydowskich na wyższych uczelniach wielokrotnie protestowali posłowie żydowscy do Sejmu. Próbowali oni także interweniować w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; m.in. w 1938 Emil Sommerstein zwrócił się o pomoc do ministerstwa w sprawie odmówienia przez Romana Rybarskiego podpisania indeksów studentom III roku Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, którzy słuchali jego wykładów na stojąco[6].

Przypisy

  1. ↑ getto ławkowe. Żydowski Instytut Historyczny. [dostęp 2016-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].
  2. ↑ a b Od numerus clausus do numerus nullus, [w:] Szymon Rudnicki, Równi, ale niezupełnie, Warszawa 2008, s. 135–156, ISBN 978-83-926-5155-0.
  3. ↑ Zofia Trębacz, Antysemityzm uniwersytecki w dwudziestoleciu międzywojennym, Żydowski Instytut Historyczny, 18 czerwca 2020 [dostęp 2021-09-04] (pol.).
  4. ↑ a b Wielka Encyklopedia PWN. Tom 10. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 112. ISBN 83-01-13673-1.
  5. ↑ Rudnicki 2015 ↓, s. 469.
  6. ↑ a b Rudnicki 2015 ↓, s. 471.
  7. ↑ John Connelly: Captive University: The Sovietisation of East German, Czech, and Polish Higher Education, 1945-1956. Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2000, s. 82. ISBN 0-8078-4865-4. [dostęp 2019-11-21].
  8. ↑ S. Kulczyński, Nie chciałem złożyć podpisu. List otwarty, [w:] Dokumenty chwili., Kraków 1938, s. 17–19.
  9. ↑ M. Dabrowska, Doroczny wstyd, „Dziennik Popularny”, 24 października 1936.
  10. ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 27. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 91. ISBN 83-01-14362-2.
  11. ↑ a b c Dr hab. Jolanta Żyndul: Głównym celem getta ławkowego było wypchnięcie Żydów z Polski. dzieje.pl, 10 października 2017. [dostęp 2017-10-23].
  12. ↑ Andrzej Garlicki (red.): Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 279–280. ISBN 83-01-02863-7.
  13. ↑ a b c Anka Grupińska: Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2000, s. 366. ISBN 83-7163-187-1.
  14. ↑ Zarządzenie „ławkowe” na U. J. K.. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 5 z 9 stycznia 1938. 
  15. ↑ Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918-1946. Portret kresowej uczelni. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 65–66. ISBN 978-83-7188-964-6.
  16. ↑ Jerzy Ogonowski: Sytuacja prawna Żydów w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2012, s. 130. ISBN 978-83-61850-496.
  17. ↑ Gabriela Zalewska: Ludność żydowska w Warszawie w okresie międzywojennym. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 311. ISBN 83-01-12054-1.
  18. ↑ Paragraf aryjski w związku asystentów, „Wszechpolak”, 4 lutego 1937.
  19. ↑ S.Ossowski, Nowa grupa etniczna w szkołąch akademickich, „Epoka”, 25 lutego 1939.
  20. ↑ Komunikat SARP V, wrzesień 1938, s. 12.
  21. ↑ Lekarze walczą z Żydami, „Warszawski Dziennik Narodowy”, 7 czerwca 1937.
  22. ↑ Rudnicki, Falanga, Ruch Narodow-Radykalny, Warszawa 2018, s. 214–217.
  23. ↑ Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Antony Polonsky (red. nauk.): Polin. 1000 lat historii Żydów polskich. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, 2014, s. 242. ISBN 978-83-938434-4-2.
  24. ↑ Henryk Markiewicz: Przeciw nienawiści i pogardzie, str. 109. Odczyt wygłoszony w Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie 29 listopada 2004 r: Centrum Humanistyki Cyfrowej, 2004, s. 119. [dostęp 2020-12-05].
  25. ↑ Anna Mieszkowska: Dzieci Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7758-021-9.
  26. ↑ Praca zbiorowa: Politechnika Warszawska 1915–1965. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 94.
  27. ↑ Wirtualna Polska Media S.A, Czy "Kamienie na szaniec" to zakłamana historia? Ostra dyskusja na temat szkolnej lektury - WP Książki, ksiazki.wp.pl, 10 kwietnia 2013 [dostęp 2022-02-13] (pol.).

Bibliografia

  • Grzegorz Mazur, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, ISBN 978-83-7188-947-9, OCLC 830833284.
  • Szymon Rudnicki: Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015. ISBN 978-83-7666-363-0.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Transparenty antyżydowskie brama Uniwersytetu Warszawskiego.jpg
Pikieta studentów z ONR z transparentami (m.in. Żądamy ghetta dla Żydów i obniżki opłat i Śmierć żydo-komunie) na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego
Index of Jewish student in Poland with Ghetto benche seal 1934.PNG
Indeks Marka Szapiry (1934), studenta Uniwersytetu Warszawskiego narodowości żydowskiej, z ostemplowanym miejscem w getcie ławkowym
Żądamy urzędowego getta Obóz Narodowo-Radykalny Politechnika Lwowska.jpg
Pikieta Obozu Narodowo-Radykalnego przed gmachem Politechniki Lwowskiej we Lwowie z żądaniem wprowadzenia getta ławkowego