Gilotyna

Rekonstrukcja gilotyny z Badenii
„Szkocka dziewica”, rodzaj pregilotyny w Szkocji
Publiczna egzekucja w Lons-le-Saunier w 1897 r.

Gilotyna – przyrząd służący do wykonywania kary śmierci poprzez ścięcie głowy za pomocą dużego, ciężkiego (ok. 40 kg) noża o skośnym ostrzu, który opada pionowo pod wpływem grawitacji na szyję skazańca, unieruchomionego w ramie gilotyny.

Historia wynalezienia

Urządzenia podobne do gilotyny były znane już wcześniej w różnych krajach Europy. Już w 1268 r. Konradyn, książę Szwabii, ostatni z rodu Hohenstaufów wraz ze swym przyjacielem Fryderykiem z Badenii zostali publicznie ścięci w Neapolu za pomocą urządzenia ze spadającym nożem[1]. W „Żywotach świętych” wydanych w 1501 r. w Strasburgu znajduje się rycina przedstawiająca egzekucję skazańca za pomocą maszyny, w której ruchomy nóż poruszający się w pionowej ramie uderzany jest młotem przez kata[2]. Z drugiej połowy XVI w. pochodzą ilustracje, na których widzimy już maszyny do zadawania śmierci, w których ciężki nóż spadał pod własnym ciężarem, wyzwalany przez pociągnięcie liny.

Podczas rewolucji francuskiej gilotynę udoskonalono i zastosowano na wielką skalę jako standardowe narzędzie wykonywania egzekucji w całej Francji. W ten sposób gilotyna stała się symbolem terroru z czasów rewolucji francuskiej. Nazwa gilotyna pochodzi od nazwiska pomysłodawcy zastosowania tego urządzenia, deputowanego do Zgromadzenia Narodowego z Paryża i chirurga Josepha Ignace Guillotina. Gilotynę stosowaną we Francji opracował inny lekarz, członek Académie ChirurgicaleAntoine Louis, a wykonał – niemiecki producent klawesynów Tobias Schmidt. Jego konstrukcja była 6-krotnie tańsza od wykonanego z dębowego drewna pierwowzoru autorstwa królewskiego cieśli Guidona, który wyceniono na 5600 liwrów. Od nazwiska projektodawcy była początkowo nazywana Louison lub Louisette, a następnie „wdową”. Ostatecznie przyjęła się nadana przez prasę nazwa „gilotyna”, mimo rozpaczliwych protestów Guillotina.

Gilotyna była początkowo pomyślana jako bardziej humanitarna metoda wykonywania kary śmierci. We Francji przedrewolucyjnej w stosunku do ludzi szlachetnie urodzonych stosowano ścięcie toporem lub mieczem, a wobec pospólstwa powieszenie. Zdarzało się, że potrzeba było kilka cięć aby odrąbać głowę, a skazaniec, którego wieszano, konał przez dłuższy czas. Najważniejszą technologiczną innowacją w gilotynie, która różni ją od innych rozwiązań tego rodzaju, jest ukośne ostrze. Konstrukcja taka powoduje, że cięcie jest szybkie i praktycznie stuprocentowo pewne, ponieważ ruch skośnego ostrza względem szyi składa się ze złożenia dwóch składowych: tnącej i miażdżącej.

Pierwszą osobą ściętą na gilotynie 25 kwietnia 1792 był rabuś, który grasował na traktach – Nicolas J. Pelletier. Najsłynniejszymi osobami straconymi na gilotynie byli król Ludwik XVI, królowa Maria Antonina Austriaczka, Georges Danton i ten, który sam był w znacznym stopniu odpowiedzialny za terror rewolucyjny – Maximilien de Robespierre.

Gilotyna w państwach na świecie

Francja

Gilotyna używana była przede wszystkim we Francji podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Zarówno w okresie I Republiki, jak i za rządów Napoleona, Restauracji i kolejnych okresów historii tego państwa. Natomiast przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu państwa karane były śmiercią przez rozstrzelanie. W czasach istnienia Francji Vichy gilotyną karano też za uczestnictwo w ruchu oporu czy dokonywanie nielegalnych aborcji. Po przywróceniu Republiki narzędzie śmierci funkcjonowało nadal.

Ostatnia publiczna egzekucja we Francji odbyła się 17 czerwca 1939 roku w Wersalu; stracono wówczas Eugène’a Weidmanna. Po tej egzekucji prezydent Albert Lebrun zniósł publiczne wykonywanie kary śmierci.

Również ostatnia w historii egzekucja na gilotynie odbyła się we Francji. 10 września 1977 roku stracono tunezyjskiego emigranta Hamidę Djandoubiego. Prezydent Valéry Giscard d’Estaing nie skorzystał z prawa łaski, podobnie jak w dwóch poprzednich przypadkach.

W roku 1981 ówczesny lewicowy prezydent Francji, François Mitterrand, zwrócił się do parlamentu o zgodę na zniesienie we Francji kary śmierci. Wniosek został przyjęty.

Polska

Spadotopor w Kaliszu

W dniu 30 czerwca 1794 roku przy pomocy tego urządzenia ścięto we Francji dwudziestosześcioletnią Polkę – Rozalię z Chodkiewiczów Lubomirską, którą oskarżono o utrzymywanie przyjaznych stosunków z wrogami Rewolucji. W niepodległej Polsce, między I a II wojną światową, od 1918 do 1938 kara śmierci przez ścięcie nie była stosowana[3], lecz w czasie II wojny światowej, w czasie okupacji hitlerowskiej, od 1939 do 1945 gilotyna w Polsce była stosowana na ziemiach wcielonych do III Rzeszy (między innymi Kraj Warty). We Wrocławiu ścięto Polaków z kraju Warty[4].

W Poznaniu gilotyna znajdowała się i była używana do egzekucji w Forcie VII, który był pierwszym na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę obozem koncentracyjnym, a potem więzieniem policyjnym gestapo i obozem przejściowym. Gilotyna, zwana „Czerwoną wdową”, znajdowała się również w katowickim więzieniu przy obecnej ul. Mikołowskiej; w latach 1941-1945 na urządzeniu tym uśmiercono co najmniej 552 osoby.

Według Edwarda Raczyńskiego to właśnie Polska miała być krajem, w którym po raz pierwszy wynaleziono i zastosowano gilotynę. Dowodem na to miała być płaskorzeźba na jednej z ław sanktuarium św. Józefa w Kaliszu, pochodząca z XVI, a być może XV wieku. Przedstawia ona urządzenie nazwane przez Raczyńskiego spadotoporem, łudząco podobne w zastosowaniu i wyglądzie do gilotyny francuskiej, ale znacznie wcześniejsze. Nie ma pewności czy urządzenie to stosowano w praktyce, czy było jedynie wyrytym w drewnie pomysłem nieznanego mechanika[5].

Niemcy

Podczas wojen napoleońskich gilotyna przywędrowała do Niemiec. Wiele krajów, w tym Bawaria (ta wszelako najpóźniej, bo dopiero w latach 50. XIX wieku), Saksonia czy Wirtembergia przyjęły ją – obok ścięcia toporem – jako metodę egzekucji na swoim terytorium. W roku 1871 zjednoczone już Cesarstwo Niemieckie przyjęło, że przestępstwa, za które przewidziana jest kara śmierci, będą karane ścięciem na gilotynie lub toporem[6].

Największe żniwo zebrała gilotyna pod rządami Hitlera. W samych tylko latach 1944-1945, zdekapitowano w ten sposób 10 000 osób.

Po wojnie gilotyna była używana w zachodniej strefie okupacyjnej Niemiec do lipca 1949 roku, kiedy to wprowadzono moratorium (najwyższy wymiar kary zniesiono dwa lata później), a w strefie sowieckiej (potem NRD) do 1968.

USA

Na terenie Ameryki Północnej stosowano gilotynę w Luizjanie, aż do przejęcia tego terenu przez Amerykanów.

Warto też odnotować fakt, że pod koniec lat 90. XX wieku podczas debaty na temat kary śmierci w amerykańskim stanie Floryda jeden z członków legislatury stanowej zaproponował zmianę sposobu wykonywania wyroków śmierci z praktykowanego wówczas krzesła elektrycznego na ścięcie gilotyną. Projekt został odrzucony.

Inne kraje

Gilotyna była też używana w Belgii, Persji, Szwecji (ten ostatni kraj już w roku 1794 posiadał własną gilotynę, zaś publiczne zgilotynowanie Alfreda Andera w 1910 roku było ostatnim wykonanym w tym kraju wyrokiem śmierci), Wietnamie i koloniach francuskich.

Inne znaczenia pojęcia

Muzealna gilotyna introligatorska
Gilotyna do cięcia blachy

Nazwą „gilotyna” określane są także niektóre inne urządzenia do cięcia, działające na zasadzie noża poruszającego się od góry w ramie lub na zawiasie, przeznaczone do innych celów. Najczęściej używane bywają gilotyny introligatorskie do przycinania pliku arkuszy papieru, a także gilotyny do cięcia metali – szczególnie blach.

„Gilotyna” to również pojęcie z zakresu „chwytanych” (ang. grappling) sztuk/sportów walki (judo, sambo, jujutsu, brazylijskie jiu-jitsu, submission fighting). Polega ona na odpowiednim uchwyceniu i rozciąganiu szyi przeciwnika (w wersji na stojąco, złapanego, gdy się pochylił, i patrzącego w dół), tak jakby chciało się urwać mu głowę, najpierw rozrywając kręgi szyjne (czyli działania niszczące występują w takiej kolejności, jak to robi przyrząd gilotyna, stąd nazwa techniki w sporcie), choć ma to być przede wszystkim duszenie (bo uchwyt za szyję powoduje ucisk na obie tętnice przeciwnika).

W polityce, tzw. „gilotyna” to mechanizm skracania debaty w Izbie Gmin używany przez rząd Wielkiej Brytanii, w którym debata nad projektem ustawy ma ściśle określony czas na każde ze stadiów procesu ustawodawczego, tak aby zapewnić jego szybkie przejście do otrzymania królewskiej aprobaty. Taktyka „gilotyny” została wprowadzona w 1880 do przezwyciężenia obstrukcji irlandzkich posłów utrudniających pracę parlamentu.

Zobacz też

  • bale ofiar

Przypisy

  1. Feldhaus Franz Maria: Maszyny w dziejach ludzkości od czasów najdawniejszych do Odrodzenia, Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1958, s. 265
  2. Feldhaus Franz Maria: Maszyny w dziejach ludzkości (...), s. 266
  3. Kara śmierci według art. 38 Kodeksu Karnego z 1932 wykonywana była przez powieszenie, zaś w postępowaniu przed sądem wojskowym przez rozstrzelanie - art. 10 Kodeksu Karnego Wojskowego z 22 marca 1928 (Dz.U. 1928 nr 36 poz. 328).
  4. Wojciech Trębacz, Wrocławska gilotyna, str. 88-92
  5. Marcin J. Januszkiewicz, Adam Pleskaczyński, Podręcznik Poznańczyka, Art Media Studio, Poznań, 2002, s.156-157, ISBN 83-917912-0-3
  6. § 13 Kodeksu Karnego z 1871 r. Kara śmierci ma być wykonana przez ścięcie (Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z dnia 15 maja 1871 r. z późniejszemi zmianami i uzupełnieniami po rok 1918 Poznań 1920, s. 14)

Media użyte na tej stronie

Hydraulic guillotine shear.jpg
Autor: Paberu, Licencja: CC BY-SA 3.0
hydrauliczna gilotyna do blachy
Gilotyna-db-01.JPG
Autor: Dariusz.Biegacz, Licencja: CC BY-SA 4.0
gilotyna do papieru
The Maiden dsc05364.jpg
Autor: David Monniaux, Licencja: CC-BY-SA-3.0

The Maiden (old-style Scottish guillotine)

Photo taken at the National Museum of Scotland, Edinburgh
France - Public execution on Guillotine 1897.jpg
Public guillotining in Lons-le-Saunier, 1897. Picture taken on 20 April 1897, in front of the jailhouse of Lons-le-Saunier, Jura. The man who was going to be beheaded was Pierre Vaillat, who killed two elder siblings on Christmas day, 1896, in order to rob them and was condemned for his crimes on 9 March 1897.
Spadotopor gilotyna, Kalisz.jpg
Według Edwarda Raczyńskiego to właśnie Polska miała być krajem, w którym po raz pierwszy wynaleziono i zastosowano gilotynę. Dowodem na to miała być płaskorzeźba na jednej z ław kościoła św. Józefa w Kaliszu, pochodząca z XVI, a być może XV wieku.
Badische Guillotine.JPG
Autor: Thomas Ihle, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Badische Guillotine, Nachbau, Stadtmuseum Bruchsal