Glorioza

Glorioza
Ilustracja
Glorioza wspaniała
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządliliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rządliliowce
Rodzinazimowitowate
Rodzajglorioza
Nazwa systematyczna
Gloriosa L.
Sp. Pl.: 305 (1753)
Typ nomenklatoryczny

Gloriosa superba L.[3]

Synonimy
  • Methonica Gagnebin
  • Mendoni Adans.
  • Eugone Salisb.
  • Clinostylis Hochst.
  • Littonia Hook.[4]
Gloriosa modesta

Glorioza (Gloriosa L.) – rodzaj wieloletnich, ziemnopączkowych pnączy z rodziny zimowitowatych, obejmujący 10 gatunków pochodzących z tropikalnej i południowej Afryki. Zasięg jednego gatunku, gloriozy wspaniałej (Gloriosa superba L.) obejmuje również subkontynent indyjski i Azję Południowo-Wschodnią; został on również naturalizowany w Australii i Oceanii[4].

Zasięg geograficzny

W Afryce gloriozy występują naturalnie od Gambii i Gwinea Bissau przez Burkina Faso, Niger, Czad do Erytrei na północy po Kraj Przylądkowy na południu, a także na Madagaskarze i Seszelach. Jedynym gatunkiem występującym naturalnie poza Afryką jest glorioza wspaniała, której zasięg występowania obejmuje subkontynent indyjski (z wyjątkiem Bangladeszu), Półwysep Indochiński, południowo-środkowe Chiny, Półwysep Malajski oraz Jawę, Małe Wyspy Sundajskie i Sulawesi. Gatunek ten został naturalizowany również w Papuazji, na Wyspach Salomona, w Australii, na terytorium Nowej Południowej Walii i Queensland), a także na Wyspie Norfolk, oraz w Oceanii, na Fidżi, Wyspach Gilberta, Nauru i Sporadach Środkowopolinezyjskich[4]. Poza tym glorioza wspaniała oraz jej kultywary uprawiane są na całym świecie.

Morfologia

Pokrój
Zielne pnącza.
Łodyga
Pędem podziemnym jest nieregularna, mięsista bulwa pędowa[5] (według niektórych autorów skrócone, bulwiaste kłącze[6]). Pęd naziemny smukły, wzniesiony lub wydłużony i pnący, niekiedy rozgałęziony[7].
Liście
Ulistnienie skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe. Liście łodygowe, siedzące[7]. Blaszki liściowe równowąskie do jajowatych, wierzchołkowo przechodzące w wąs czepny[7].
Kwiaty
Rośliny tworzą kilka dużych, obupłciowych, sześciopręcikowych, szypułkowych[7] lub siedzących[8] kwiatów, wyrastających z pachwin górnych liści, pojedynczo lub kilka zebranych w baldachogrono lub skrętek[7]. Okwiat pojedynczy, sześciolistkowy, dzwonkowaty (np. G. modesta) lub odgięty do tyłu (np. G. superba)[7]. Listki okwiatu podługowate lub lancetowate[5], żółte, pomarańczowe lub czerwone, niekiedy dwukolorowe, wolne lub zrośnięte u nasady, niekiedy z falistymi brzegami[7]. Pręciki umieszczone u nasady listków okwiatu[6], krótsze od nich[5]. Nitki pręcików nitkowate[6]. Główki pręcików równowąsko-podługowate[5]. Zalążnia siedząca, trójkomorowa[5]. Szyjka słupka długa, nitkowata, wierzchołkowo rozwidlona na trzy szydłowate końcówki[5], u niektórych gatunków u nasady ostro odgięta[7].
Owoce
Twarde torebki[5], jajowate do cylindrycznych, pękające przegrodowo[9]. Nasiona niemal kuliste, gąbczaste, o jasnoczerwonej łupinie[6]. Zarodek bardzo drobny[5].

Biologia i ekologia

Rozwój
Byliny, geofity ryzomowe[4]. W porze suchej nadziemne części gloriozy obumierają i rośliny przechodzą okres spoczynku.
Cechy fitochemiczne
Rośliny zaliczane do tego rodzaju zawierają silnie trujące alkaloidy, przede wszystkim kolchicynę[10], gloriozynę[11] i superbinę[12].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 14, 18, 22, 44, 66, 77, 84, 88, 90[7].

Systematyka

Historia badań taksonomicznych
Rodzaj glorioza opisany został przez Linneusza w 1753 roku jako takson monotypowy, obejmujący gatunek Gloriosa superba. W 1767 Linneusz wyodrębnił do osobnego gatunku, Gloriosa simplex, rośliny występujące w Azji. W XIX i pierwszej połowie XX wieku opisano kilkanaście innych gatunków gloriozy, głównie bazując na różnicach w budowie i kolorystyce okwiatu. Pod koniec XX wieku niektórzy botanicy (np. Field 1972, Thulin 1995, Kubitzki 1997) postawili tezę, że wszystkie wyróżnione wcześniej gatunki opisują jedną, wysoce zmienną roślinę oraz jej kultywary. W 1998 roku opisano odkrytą w Afryce roślinę, która morfologicznie stanowiła ogniwo pośrednie między przedstawicielami rodzaju glorioza i rodzaju Littonia. Autorzy zaproponowali połączenie obu rodzajów[8]. W roku 2003 Vinnersten i Reeves przedstawili wyniki badań filogenetycznych rodziny zimowitowatych, potwierdzające obie wcześniej stawiane tezy[13]. Na podstawie wyników tych badań większość wyróżnianych dotychczas gatunków gloriozy zostało uznanych za synonimy Gloriosa superba (np. Govaerts w World Checklist of Seed Plants, Germishuizen i Meyer w Plants of Southern Africa: an annotated checklist, Hoenselaar w Flora of Tropical East Africa Colchicaceae, Timberlake i Martins w Flora Zambesiaca)[4]. W roku 2007 Vinnersten i Manning, w A New Classification of Colchicaceae, przedstawili rewizję systematyki rodziny zimowitowatych. Na ich podstawie rodzaj Littonia został ostatecznie włączony do rodzaju glorioza[14].
Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj zaliczany jest do plemienia Colchiceae w rodzinie zimowitowatych (Colchicaceae), należącej do rzędu liliowców (Liliales) zaliczanych do jednoliściennych (monocots)[2].
Pozycja rodzaju w innych systemach
W systemie Cronquista z 1981 roku rodzaj zaliczany był do rodziny liliowatych w rzędzie liliowców, podklasie liliowych w klasie jednoliściennych[15]. W systemie Takhtajana z 1997 roku rodzaj zaliczony został do plemienia Glorioseae w podrodzinie Wurmbeoideae wyróżnionej w rodzinie zimowitowatych, zaklasyfikowanej do rzędu zimowitowców (Colchicales)[16]. W ostatniej wersji tego systemu, opublikowanej w roku 2008, autor zaliczył rodzaj glorioza do plemienia Glorioseae w podrodzinie Colchicoideae w rodzinie zimowitowatych, w rzędzie liliowców[17].
Gatunki[4]
  • Gloriosa aurea Chiov.
  • Gloriosa baudii (A.Terracc.) Chiov.
  • Gloriosa flavovirens (Dammer) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa lindenii (Baker) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa littonioides (Welw. ex Baker) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa modesta (Hook.) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa revoilii (Franch.) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa rigidifolia (Bredell) J.C.Manning & Vinn.
  • Gloriosa sessiliflora Nordal & Bingham
  • Gloriosa superba L. – glorioza wspaniała

Nazewnictwo

Toponimia nazwy naukowej
Nazwa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa gloriosa – wspaniała, pełna chwały[18].
Zwyczajowe nazwy polskie
W roku 1852 Ignacy Rafał Czerwiakowski w pracy Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych opisał ten rodzaj pod dwiema nazwami naukowymi (Gloriosa i Methonica), podając również dwie nazwy polskie: pysznokwiat i wdziękosława[19]. W roku 1894 Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... podał kilka polskich nazw tego rodzaju: glorjoza, lilia malabarska, piękna lilia, pysznokwiat, pyszny kwiat i wdziękosława[20]. Glorioza nie została ujęta w Słowniku roślin użytkowych Zbigniewa Podbielkowskiego z 1989 roku i w Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia z 2008 roku.

Zastosowanie

Glorioza wspaniała 'Lutea'
Rośliny ozdobne
Glorioza wspaniała oraz jej kultywary, przede wszystkim uznawane niegdyś za osobne gatunki 'Lutea' o żółtych kwiatach (dawniej Gloriosa lutea) i 'Rothschildiana' o kwiatach dwukolorowych z żółtym obrzeżem (dawniej Gloriosa rothschildiana – glorioza Rotszylda), uprawiane są na kwiat cięty oraz jako rośliny ogrodowe (w krajach o klimacie gorącym) lub pod osłonami (w chłodniejszych rejonach), a także jako rośliny pokojowe[21]. Jako roślina ogrodowa uprawiana jest również Gloriosa modesta o dzwonkowatych, żółto-pomarańczowych kwiatach[22].
Rośliny lecznicze
Glorioza wspaniała znajduje różnorodne zastosowania w medycynie tradycyjnej Afryki i Azji[23].
Rośliny magiczne
Kwiaty gloriozy wspaniałej używane są w Tamil Nadu w Indiach w praktykach religijnych, a w wielu krajach Afryki do celów magicznych[24]

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).
  3. ↑ Tropicos (ang.). Missouri Botanical Garden. [dostęp 2011-03-27].
  4. ↑ a b c d e f Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families (ang.). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-03-27].
  5. ↑ a b c d e f g h John Gilbert Baker: Liliaceae. W: William Turner Thiselton-Dyer: Flora of Tropical Africa. T. 7: Hydrocharideae–Liliaceae. Londyn: 1898. (ang.)
  6. ↑ a b c d Flora of China. Vol. 24: Liliaceae (ang.). [dostęp 2011-03-27].
  7. ↑ a b c d e f g h i B. Nordenstam: Colchicaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 182. ISBN 3-540-64060-6. (ang.)
  8. ↑ a b I. Nordal and M. G. Bingham. Description of a New Species, Gloriosa sessiliflora (Colchicaceae), with Notes on the Relationship between Gloriosa and Littonia. „Kew Bulletin”. 53 (2), s. 479-482, 1998. Royal Botanic Gardens, Kew (ang.). 
  9. ↑ M.A. Hyde i B. Wursten: Flora of Zimbabwe: Genus page: Gloriosa (ang.). 2011. [dostęp 2011-03-28].
  10. ↑ Y. P. S. Bajaj: Medicinal and aromatic plants. Berlin: Springer-Verlag, 1988, s. 356. ISBN 978-3-540-60597-3. (ang.)
  11. ↑ Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Vorläufiges Verzeichnis landwirtschaftlich oder gärtnerisch kultivierter Pflanzenarten (mit Ausschluss von Zierpflanzen). Berlin: Springer, s. 2285. ISBN 978-3-540-41017-1.
  12. ↑ David W. Nellis: Poisonous plants and animals of Florida and the Caribbean. Sarasota: Pineapple Press, 1997, s. 207-209. ISBN 978-1-56164-111-6. (ang.)
  13. ↑ Annika Vinnersten i Gail Reeves. Phylogenetic relationships within Colcicaceae. „American Journal of Botany”. 90 (10), s. 1455–1462, 2003 (ang.). 
  14. ↑ Annika Vinnersten i John Manning. A New Classification of Colchicaceae. „Taxon”. 56 (1), s. 171-178, 2007. International Association for Plant Taxonomy (IAPT) (ang.). 
  15. ↑ Arthur Cronquist: An integrated system of classification of flowering plants. New York: Columbia University Press, 1981, s. 1211. ISBN 0-231-03880-1. (ang.)
  16. ↑ The Taxonomicon (ang.). [dostęp 2011-03-28].
  17. ↑ Armen Leonovich Takhtadzhi͡an: Flowering plants. [New York]: Springer, 2009, s. 633. ISBN 978-1-4020-9608-2. (ang.)
  18. ↑ D. Gledhill: The names of plants. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2008, s. 180. ISBN 978-0-521-86645-3. (ang.)
  19. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 528-529. (pol.)
  20. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2. : Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 363. (pol.)
  21. ↑ Joan Clifton: Climbing gardens: adding height and structure to your garden. London: Frances Lincoln, 2005, s. 135. ISBN 978-0-7112-2520-6.
  22. ↑ Floris Barnhoorn: Growing bulbs in southern Africa. Struik, 2005, s. 77. ISBN 978-1-77007-196-4.
  23. ↑ Gabriëlla H. Schmelzer, Ameenah Gurib-Fakim: Plant resources of tropical Africa. T. 11: Medicinal plants. PROTA, 2008, s. 309-313. ISBN 978-90-5782-204-9. (ang.)
  24. ↑ Peter Hanelt, R. Büttner, Rudolf Mansfeld: Mansfeld's encyclopedia of agricultural and horticultural crops (except ornamentals). New York: Springer, 2001, s. 2285-6. ISBN 978-3-540-41017-1. (ang.)

Media użyte na tej stronie

Gloriosa superba LIH.png
Gloriosa superba L. as Methonica grandiflora
Gloriosa superba CBM.png
Gloriosa superba L.