Gmach Dyrekcji Kolei w Chełmie

Gmach Dyrekcji Kolei

nr rej. A/138 – zespół urbanistyczny[1]
Gmach Dyrekcji Kolei
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Chełm
Adres	pl. Niepodległości 1
Typ budynku	biurowy
Styl architektoniczny	wczesny modernizm
Architekt	PKP, Henryk J. Gay
Inwestor	PKP
Kondygnacje	5
Rozpoczęcie budowy	1928
Ukończenie budowy	1939
Pierwszy właściciel	PKP
Położenie na mapie Chełma Gmach Dyrekcji Kolei
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gmach Dyrekcji Kolei
Położenie na mapie województwa lubelskiego Gmach Dyrekcji Kolei
51°07′59″N 23°29′40″E/51,133056 23,494444

Gmach Dyrekcji Kolei, obecnie m.in. Siedziba Starostwa Powiatowego

Gmach Dyrekcji Kolei, Gmach Dyrekcji, Gmach PKWN – pięciokondygnacyjny budynek biurowy w Chełmie, wzniesiony w latach 1928–1939 w ramach budowy dzielnicy Nowe Miasto, położony w południowej części pl. Niepodległości, usytuowany na północnej osi kompozycyjnej i widokowej dzielnicy Nowe Miasto, między Wzgórzem Kredowym a Dworcem PKP, wzdłuż której wyznaczono al. Marszałka Józefa Piłsudskiego (w czasach PRL al. Karola Świerczewskiego). W latach 1974-1999 siedziba Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie. Obecnie siedziba m.in. Starostwa Powiatowego, Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie, Urzędu Poczty Polskiej (Chełm 4) i wielu innych instytucji.

Historia

Decyzję o rozpoczęciu budowy siedziby Wschodniej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych oraz osiedla kolejowego w ramach dzielnicy Nowe Miasto podjął Minister Komunikacji w maju 1928 r.^[2] Wstępny projekt budowlany Gmachu opracował inż. Henryk J. Gay (1875-1936) na zlecenie Ministerstwa Komunikacji. Do prowadzenia budowy i nadzoru Ministerstwo Komunikacji utworzyło na miejscu Kierownictwo Budowy Gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych i Kolonji Mieszkalnej w Chełmie. Nadzór nad budową powierzyło inż. Zygmuntowi Mianowskiemu. Budowę Gmachu Dyrekcji Kolei powierzyło firmie Tor, a budowę domów mieszkalnych firmie Budeks. W lipcu 1928 r. rozpoczęto budowę osiedla, a kamień węgielny pod Gmach Dyrekcji położono 22 października tego samego roku^[2].

Pośpiech w rozpoczęciu i prowadzeniu inwestycji bez przygotowania i w nierozsądnych terminach (okres zimy), niedostosowanie projektu budowlanego do lokalnych warunków geologicznych (podłoże kredowe i zbyt płytkie fundamentowanie) wskutek rozdziału projektu od nadzoru nad jego realizacją w imię źle pojętych oszczędności oraz brak koordynacji i niedostateczny nadzór nad wykonawstwem – w połączeniu z niskimi temperaturami zimą 1929 r., doprowadziły do pękania murów pod wpływem mrozu i uszkodzeń konstrukcji budynków na dużą skalę. Kilka kolejnych komisji powoływanych przez Ministerstwo Komunikacji do zbadania przyczyn tej katastrofy budowlanej, orzekło jedna po drugiej, że przyczyną była zima, a zawinił chełmski grunt kredowy^[2]. Istotnie spowolniło to tempo robót w 1929 r., a następnie doprowadziło od wstrzymania całej inwestycji. W lipcu 1929 r. nadzór nad kontynuacją budowy powierzono inż. Mikołajowi Leszczynie-Głybowskiemu. Do 1930 r. powstało 112 budynków mieszkalnych w stanie surowym, a osiedle obejmowało 20^[3] ulic o łącznej długości ok. 5 km. Do 1931 r. wykończono 31 budynków na potrzeby przeniesienia Biura Kontroli Dochodów PKP z Bydgoszczy. Latem 1932 roku do Chełma przybyło kilkanaście rodzin urzędników i pracowników PKP z Bydgoszczy^[a]. Do ich dyspozycji oddano wykończone i gotowe do zamieszkania lokale położone na ulicy Bydgoskiej. Prace wykończeniowe przerwano w 1932 r. z powodu kryzysu gospodarczego. W niewykończonych budynkach zamurowano otwory okienne.

Po kilkuletnich staraniach miasta Chełma^[4] prace wznowiono w 1938 r. i do wybuchu II wojny światowej wykończono Gmach Dyrekcji Kolei. 1 grudnia^[a] 1939 r. miało nastąpić przeniesienie urzędów kolejowych z Radomia, do którego już jednak nie doszło z powodu wybuchu wojny^[5].

Od 23 sierpnia 1944 do 1 października 1945 mieściła się w nim Oficerska Szkoła Artylerii. Ukończyło ją 1356 oficerów^[6]. Mieszkańcy miasta pokryli koszt sztandaru bojowego szkoły, który przekazano podchorążym 29 kwietnia 1945. Wschodnią ścianę holu głównego ozdobiono malowidłem z emblematami szkoły (biały piastowski orzeł i znaki artylerii). W 1977 wydano medal pamiątkowy z odznaką szkoły i portretem gen. Józefa Bema.

W 1952 w fasadę budynku wmurowano tablicę z napisem^[6]:

W tym domu od dnia 21 lipca do dnia 30 lipca 1944 roku mieściła się siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego pierwszego rządu polskiego ludu pracującego Wmurowano w dziesiątą rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej

W okresie powojennym znajdowały się w nim m.in. siedziby urzędów wojewódzkich i powiatowych, szkoły, stacja pogotowia ratunkowego, przychodnia, biblioteka, itp. Od 1 czerwca 1975 był siedzibą Urzędu Wojewódzkiego.

Architektura

Gmach w rzucie zbliżony do litery H. Posiada pięć pełnych skrzydeł i dwa skrócone. W latach 80. XX wieku znajdowało się w nim 351 pokoi oraz sala posiedzeń. Strona frontowa budynku składa się z 19 osi, ryzalitu środkowego i dwóch skrzydeł alkierzowych po bokach. Ryzalit środkowy posiada cztery przyścienne słupy i wychodzi reprezentacyjnymi schodami na plac Niepodległości. Wyprawa elewacji składa się ze szlachetnego tynku i miki. Posiada cokół z cegły klinkierowej. Reprezentacyjny, dwupoziomowy hol przy głównym wejściu, powiązany jest z symetrycznym układem schodów i atriami o wysokości pięciu kondygnacji, zwieńczonymi świetlikami na szczycie.

Architektura Gmachu posiada wyraźnie cechy wczesnego modernizmu, odrzucającego już radykalnie secesyjne dekoracje i dążącego do prostych, nowoczesnych form z płaskimi dachami, o surowym, ascetycznym wyrazie. Niemniej nawiązuje do tradycji jeszcze klasyczną symetrią bryły, jak i symetrycznym, osiowym rozplanowaniem Gmachu, usytuowanym na północnej osi dzielnicy Nowe Miasto, między Wzgórzem Kredowym i Dworcem PKP. W kontraście do Gmachu, architektura osiedla zachowuje tradycyjne, klasycyzujące formy, typowe dla obiektów z tego okresu realizowanych przez PKP w całym kraju.

24 kwietnia 1971 decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, układ urbanistyczny osiedla kolejowego, obejmującego Gmach Dyrekcji, został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138^[7].

Zobacz też

• Osiedle Dyrekcja w Chełmie
• Osiedla Chełma

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Szkic rozbudowy miasta Chełma [w:] „Architektura i Budownictwo” 1926 nr 6-7/12; red. Wóycicki, Zygmunt. Red.; 1926; Warszawa [3]
• Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Opis techniczny do szkicu rozbudowy miasta Chełma, Warszawa 12 października 1926, APLOCH, Akta miasta Chełma, sygn. 746.
• Korespondencja Ministerstwa Komunikacji z Radomską Dyrekcją PKP z okresu 1927-29 w sprawie budowy osiedla kolejowego "Dyrekcja" w Chełmie [w] Materiały dotyczące sprawy zasadności przeniesienia Dyrekcji Kolejowej z Radomia do Chełma oraz nadużyć przy budowie gmachów Dyrekcji Kolejowej w Chełmie; Archiwum Państwowe w Radomiu [4]
• Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, Zapomniana i zaniedbana sprawa, Chełm, styczeń 1936, Chełmska Biblioteka Publiczna [5]
• Koziejowski W., Chełm – „Dyrekcja”. Studium historyczno-urbanistyczne, 1988, [Archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Lublinie, oddział w Chełmie]
• Kaczura W., Struktura przestrzenna śródmieścia miasta Chełma, Dzielnica Nowe Miasto z 1926 r., Chełm 1997, [6][7]
• Przesmycka E., Pytlarz E., Chełm – "Nowe Miasto", Modernistyczne założenie urbanistyczne, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., s. 244-259, OL PAN, 2008", [8]
• Beata Jarosz (red.): Chełm nieznany 2. Tradycje kolejowe Chełma, Chełm 2009, s. 187, ISBN 978-83-61149-72-9 [9]