Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach (nieistniejący)

Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach

Gmach w trakcie budowy w 1939 roku
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ulica Henryka Dąbrowskiego[1]
Typ budynku	gmach użyteczności publicznej
Styl architektoniczny	modernizm
Architekt	Karol Schayer[2]
Kondygnacje	7
Powierzchnia użytkowa	około 90 tys. m²
Rozpoczęcie budowy	1936
Ukończenie budowy	1939
Zniszczono	1941–1944
Położenie na mapie Katowic Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach
Położenie na mapie województwa śląskiego Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach
50°15′16,8″N 19°01′31,3″E/50,254667 19,025361

Gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach – wzniesiony w latach 1936–1939 w Katowicach według projektu Karola Schayera modernistyczny budynek przeznaczony na potrzeby Muzeum Śląskiego. Zburzony w latach 1941–1944 zgodnie z zarządzeniem niemieckich władz okupacyjnych i nigdy nieodbudowany. W jego miejscu wybudowano gmach dawnej Okręgowej Rady Związków Zawodowych.

Budynek powstał dla istniejącego od 1929 Muzeum Śląskiego, które swe szybko rozrastające się zbiory wystawiało w zaimprowizowanych na ten cel salach w gmachu Sejmu Śląskiego. Twórcą projektu został młody awangardowy architekt zatrudniony w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim. Stanął on wobec zadania wzniesienia nowoczesnej, wielkokubaturowej budowli i jednocześnie pomnika kultury polskiej na Śląsku. Projekt był gotowy w 1935, budowę rozpoczęto w 1936, w sierpniu 1939 finalizowano prace. Obiekt miał być otwarty dla zwiedzających wiosną 1940^[1], co udaremniła II wojna światowa. W marcu 1940 władze hitlerowskie podjęły decyzję o całkowitym zniszczeniu gmachu. Rozbiórka została zakończona w 1944, z wyjątkiem niewielkiego skrzydła mieszkalnego.

Karol Schayer nadał budynkowi charakter funkcjonalistyczny. 7-piętrowy obiekt posiadał najnowsze rozwiązania techniczne, zarówno w aspekcie architektonicznym, budowlanym oraz jeśli idzie o elementy wystawiennicze.

Po wojnie nie podjęto próby odbudowy budynku. Na jego miejscu wzniesiono w latach 50. socrealistyczny biurowiec. Jednakże pierwszy gmach Muzeum Śląskiego pozostał w żywej pamięci społecznej. Restytuowane w 1984 Muzeum doczekało się własnego gmachu wzniesionego na cele muzealne dopiero w 2015.

Historia

Budowa

Po powołaniu w 1924 Towarzystwa Muzeum Ziemi Śląskiej, zajmującego się gromadzeniem pamiątek kultury śląskiej, 23 stycznia 1929 formalnie powołano Muzeum Śląskie w Katowicach. Jego zbiory eksponowano począwszy od maja 1929 w salach na piątym piętrze gmachu Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego w Katowicach. Pomieszczenia te jednak szybko okazały się niewystarczające i dlatego władze województwa śląskiego rozpisały konkurs na projekt odrębnego gmachu muzealnego. Ze względu na to, że nie przyniósł on spodziewanego efektu wojewoda Michał Grażyński zlecił zadanie przygotowania projektu pracownikowi Urzędu Wojewódzkiego Karolowi Schayerowi^[1]. Budynek miał pełnić funkcje nie tylko obiektu muzealnego, ale również pomnika kultury polskiej na Śląsku. W obiekcie przewidziano sale ekspozycyjne, pracownie, biura, magazyny, mieszkania oraz sale reprezentacyjne^[3].

Widok gmachu Sejmu Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach - w tle budynek Muzeum Śląskiego

Schayer opracował projekt gmachu w 1935, a budowa została rozpoczęta wiosną 1936. Istotną rolę w procesie budowy odegrał dyrektor Muzeum Tadeusz Dobrowolski. W sierpniu 1939 w budynku trwały ostatnie prace wykończeniowe. Jego otwarcie dla zwiedzających zaplanowano na wiosnę 1940, co uniemożliwił wybuch II wojny światowej^[4].

Nakłady na budowę były bardzo wysokie. Do roku 1939 koszty wynosiły w ówczesnej walucie ponad 5 milionów złotych (ok. milion dolarów USA). Koszt całkowity miał przekraczać 6 milionów^[3].

Zniszczenie

Okupant niemiecki początkowo wykorzystywał pomieszczenia budynku jako magazyny^[1], w marcu 1940 podjął decyzję o całkowitym zniszczeniu gmachu, który jawił mu się – zgodnie z frazą użytą na łamach „Kattowitzer Zeitung” – jako pomnik „pychy polsko-żydowskiej”^[4]. Zamysł zburzenia budynku popierał wyznaczony przez władze okupacyjne komisarz Muzeum Franz Pfützenreiter (1888–1968), dyrektor niemieckiego Muzeum Krajowego (Landesmuseum) w Bytomiu. Posunięcie to nie miało odpowiednika w żadnym innym okupowanym przez Niemców kraju Europy. Rozbiórkę wykonali w latach 1941–1944 więźniowie obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau^[3].

Architektura

Budynek będący pozostałością skrzydła mieszkalnego Muzeum Śląskiego przy ul. St. Kobylińskiego 5 w Katowicach

Obiekt wzniesiony został w stylu funkcjonalistycznym. Wzorowany był na równolegle budowanym Muzeum Miejskim w Hadze^[3]. Plany budynku są przechowywane w archiwum Urzędu Miasta Katowice^[1].

Była to budowla siedmiokondygnacyjna^[1] o łącznej powierzchni użytkowej około 90 tys. m²^[1]. Sale ekspozycyjne miały powierzchnię około 600 m² na każdym piętrze^[1]. Gmach wzniesiono na planie zbliżonym do litery H. Od ulicy Jagiellońskiej wznosiła się – vis-a-vis gmachu Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego – główna elewacja gmachu. Jej część środkową stanowiła wysoka wieża, wsparta z dwóch stron przez niższe, czterokondygnacyjne, przeszklone skrzydła z pomieszczeniami przeznaczonymi na biura i pracownie. Wieża stanowiła korpus główny budynku a zarazem największą pod względem kubatury jego część o długości 83 metrów i wysokości ok. 30 metrów. Ten element „ustawiony był prostopadle do ulicy Jagiellońskiej i biegł w linii północ-południe w głąb działki”. Znajdowały się w nim główne sale wystawiennicze. Pod korpusem głównym przebiegała równoległa do ul. Jagiellońskiej ulica otwarta dla ruchu kołowego. Od strony północnej wspierały go dwa skrzydła przeznaczone na zaplecze muzeum i mieszkania^[4].

Obiekt miał być od strony ul. Jagiellońskiej ozdobiony dwiema płaskorzeźbami (jedna przedstawiała postać górnika, druga – postaci trzech Ślązaczek) oraz gigantycznym pomnikiem Bolesława Chrobrego, usadowionym na osi głównej budynku przed wejściem głównym. Elementy te zaprojektował i częściowo zrealizował Stanisław Szukalski^[4].

Wyposażenie

Na wyposażenie obiektu składały się najbardziej zaawansowane pod względem technologicznym urządzenia stosowane w muzealnictwie. Zainstalowano w nim system klimatyzacyjny^[1] wytwarzający w budynku ciśnienie większe od atmosferycznego, co miało na celu uchronienie zbiorów przed przedostawaniem się pyłu i kurzu z otoczenia zewnętrznego. Obiekt wyposażono w centralne ogrzewanie (model „cristall”), wykorzystujące system radiatorów wbudowanych w sufity^[1] i zapewniających równomierne ogrzewanie pomieszczeń. Windy osobowe i towarowe otwierały się automatycznie na sygnał fotokomórki, a wjazd dla zwiedzających na poszczególne kondygnacje zapewniały schody ruchome^[1]. Te rozwiązania technologiczne kwalifikowały obiekt do rzędu najnowocześniejszych obiektów publicznych w Europie^[4].

Ocena

Na witrynie internetowej architektów „Bryła” w cyklu prezentacji pt. „Brylanty polskiej moderny” na temat zburzonego gmachu wydano następującą opinię:

Pozostałości po budynku

Planowo przeprowadzone wyburzenie gmachu nie objęło znajdującego się z tyłu budynku skrzydła mieszkalnego, położonego przy ul. Kobylińskiego 5. Z pozostałej części gmachu zachowały się fundamenty oraz część przyziemia^[4].

Na fundamentach budynku wzniesiono w latach 1950–1954 biurowiec związków zawodowych^[1], według projektu Henryka Buszki, Aleksandra Franty i Jerzego Gottfrieda^[4].

Wirtualna rekonstrukcja gmachu

W 2006 polska architekt pracująca w Niemczech Agata Jonecko opracowała wirtualną rekonstrukcję gmachu. Animacja została pokazana jako fragment filmu pt. „Dwugłowy smok” (premiera: maj 2006), poświęconego architekturze Śląska okresu międzywojennego^[5].

Upamiętnienie

Tablica upamiętniająca gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach na pl. Chrobrego

Moneta 1000-złotowa z 1987 upamiętniająca zburzony przez hitlerowców gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach^[a][6]

Budowla została upamiętniona m.in. w następujący sposób:

• W miejscu, w którym był zlokalizowany zburzony gmach w 1984 położono pamiątkową tablicę z napisem: „W tym miejscu stało Muzeum Śląskie symbol powrotu Śląska do Macierzy zniszczone przez hitlerowców w 1941 r. Katowice styczeń 1984”
• W 1987 Narodowy Bank Polski wybił srebrną monetę próbną o nominale 1000 złotych upamiętniającą zburzony przez hitlerowców gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach. Na jej rewersie znajduje się sylwetka gmachu (zob. fotografia). Moneta ma następujące parametry: masa 16,5 g, średnica 32 mm, stempel lustrzany, nakład 11 500 egzemplarzy^[7].

Zobacz też

• Modernizm w Polsce

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Przemysław Smyczek, Historia Muzeum Śląskiego w Katowicach, 2013 (dostęp: 21-11-2014).. slaskie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-11)].
• Galeria rysunków i zdjęć z procesu budowy dawnego gmachu Muzeum Śląskiego w Katowicach (dostęp: 21-11-2014).). zsah.blox.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-14)].