Gmach Narodowego Banku Polskiego w Krakowie

Gmach Narodowego Banku Polskiego

nr rej. A-116 z 16 listopada 1965[1]
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Basztowa 20 pl. Jana Matejki 1-1a ul. Zacisze 2
Styl architektoniczny	neoklasycyzm
Architekt	Kazimierz Wyczyński Teodor Hoffmann
Rozpoczęcie budowy	1921
Ukończenie budowy	1925
Właściciel	Narodowy Bank Polski
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Gmach Narodowego Banku Polskiego
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gmach Narodowego Banku Polskiego
Położenie na mapie województwa małopolskiego Gmach Narodowego Banku Polskiego
Położenie na mapie Krakowa Gmach Narodowego Banku Polskiego
50°03′56,5″N 19°56′32,6″E/50,065694 19,942389

Gmach Narodowego Banku Polskiego – budynek znajdujący się w Krakowie w dzielnicy I przy ulicy Basztowej 20, pomiędzy placem Jana Matejki a ulicą Zacisze, na Kleparzu. Ma w nim siedzibę oddział Narodowego Banku Polskiego.

Historia

Budynek wzniesiono na Kleparzu, przy ulicy Basztowej, na posesji ograniczonej od zachodu przez plac Matejki, a od wschodu przez ulicę Zacisze. W miejscu tym dawniej znajdował się zajazd, a następnie budynek, którego jedną połowę (do 1895) zajmował Hotel Lwowski (od 1879 „Centralny”^[2]), zaś drugą kamienica czynszowa z wejściem od strony ulicy Zacisze, w której w latach 1883–1895 mieszkał Stanisław Wyspiański, wówczas pod opieką swojej ciotki Joanny i jej męża Kazimierza Stankiewicza. Po powrocie z Paryża artysta urządził tam swoją pierwszą, krakowską pracownię – w mieszkaniu wuja, Kazimierza Rogowskiego, sąsiada Stankiewiczów^[2][3][4]. Jeszcze przed rokiem 1914 zorganizowano konkurs na budowę w tym miejscu nowego hotelu. Planów tych jednak nie zrealizowano z powodu wybuchu I wojny światowej^[2].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeznaczyła posesję pod gmach tymczasowego banku emisyjnego^[2]. Budowę rozpoczęto w 1921 roku^[2][5]. Zapoczątkowano ją według projektu Kazimierza Wyczyńskiego. Po śmierci tego architekta (1923) jego miejsce zajął Teodor Hoffmann, który kierował pracami do ukończenia obiektu w 1925 roku^[2][3]. Tymczasem zlikwidowano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, a w budynku umieszczono krakowski oddział Banku Polskiego^[2].

W czasach II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w gmachu mieściła się główna siedziba Banku Emisyjnego Generalnego Gubernatorstwa, którego dyrektorem był Feliks Młynarski, były wiceprezes Banku Polskiego^[6]. Mieszkał on w tym budynku od 1940 roku do swojej śmierci (1972)^[7].

Po II wojnie światowej w gmachu siedzibę znalazł krakowski oddział Narodowego Banku Polskiego^[2], a obiekt przechodził doraźne remonty, przebudowy i unowocześnienia. W latach 70. XX wieku przeprowadzono remont sali operacyjnej w ramach którego całkowicie usunięto jej oryginalny wystrój, m.in. zmieniono posadzkę, zainstalowano ścianki działowe obłożone zielonym kamieniem. Z kolei w latach 2015–2016 przeprowadzono generalny remont gmachu, w ramach którego m.in. odnowiono elewację, odtworzono pierwotny wystrój sali operacyjnej banku (w tym posadzkę z wzorem szachownicy). Wykonano także nowe wejście do budynku od strony placu Matejki, a dawne mieszkania na piętrach zamieniono na przestrzeń biurową^[8][9]. Z oryginalnego wystroju przetrwała dekoracja stiukowa (w tym orzeł zygmuntowski na sali operacyjnej), kominki, dębowe drzwi sali operacyjnej^[2].

W 2017 roku w elewację gmachu na rogu od strony placu Matejki i ulicy Basztowej wmurowano tablicę upamiętniającą fakt zamieszkiwania w tym miejscu Stanisława Wyspiańskiego^[10]. Obok znajduje się podobna tablica upamiętniająca Feliksa Młynarskiego.

Architektura

Budynek jest przykładem architektury w nurcie klasycyzmu akademickiego, popularnego w latach 20. XX wieku, szczególnie w przypadku siedzib instytucji rządowych – władze odrodzonej Polski przywiązywały dużą wagę do odpowiedniego wizerunku takich gmachów, monumentalnego, by w ten sposób podkreślić siłę państwa i solidność jego podstaw. Dlatego również zlokalizowano bank w prestiżowym miejscu^[11][12].

Monumentalność obiektu, który dzięki temu dostosowano do reprezentacyjnej zabudowy ulicy Basztowej, podkreśla fasada, ozdobiona ryzalitem z czterema kolumnami w wielkim porządku jońskim i belwederem. Cały gmach wieńczy ponadto attyka^[3][12]. Także materiały wykorzystane przy wznoszeniu budynku miały podkreślać jego wyjątkowy, dostojny charakter – wapień (z niego wykonano cokół) oraz płyty sztucznego kamienia (reszta obiektu), o różnych formach i fakturze^[12].

Na szczycie fasady umieszczono dwie grupy rzeźb wykonanych w sztucznym kamieniu koloru czerwono-brązowego – alegorie rolnictwa (z lewej strony) i przemysłu (po prawej), które wyszły spod ręki Karola Hukana w latach 1922–1924. Nawiązują do działalności banku poprzez symboliczne przedstawienie dwóch sposobów zarabiania pieniędzy: pracą rąk ludzkich i produkcją przemysłową^[3][12]. Natomiast attykę ozdobiono płaskorzeźbionymi reliefami, autorstwa Stanisława Popławskiego, przedstawiającymi sylwetki nagich mężczyzn z festonami oraz (od strony zachodniej) „Byczki”, kompozycję z walczącymi żubrami^[2][3][5]. Jego dłuta są również medaliony przy portalu od strony ulicy Basztowej^[5].

Na parterze budynku umieszczono salę operacyjną banku, natomiast na piętrach znajdowały się głównie mieszkania zajmowane przez pracowników banku i ich rodziny, co było standardowym rozwiązaniem w przypadku gmachów publicznych w okresie międzywojennym. Wejścia dla pracowników umieszczono w bocznych elewacjach gmachu, wykonanych równie starannie co fasada^[8][12]. W podworcu znajdowały się stajnie, a potem garaże^[2].

Gmach uchodzi za jeden z najlepszych przykładów klasycyzmu akademickiego, jakkolwiek niedługo po zakończeniu budowy krytycznie ocenił go Władysław Ekielski na łamach periodyku „Architekt”^[12]. Natomiast rzeźby, które zdobią obiekt częściowo reprezentują styl modernistyczny^[3].

Galeria

• 

  Budynek widziany z ul. Basztowej od strony pl. Matejki

• 

  Alegoria rolnictwa,
  Karol Hukan, 1922–1924

• 

  Alegoria przemysłu,
  Karol Hukan, 1922–1924

• 

  Płaskorzeźba „Byczki”,
  Stanisław Popławski, prawdopodobnie między 1921 a 1925

• 

  Płaskorzeźby medalionów i orła,
  Stanisław Popławski, prawdopodobnie między 1921 a 1925

• 

  Tablica upamiętniająca Feliksa Młynarskiego, 2017

• 

  Tablica upamiętniająca Stanisława Wyspiańskiego, 2017

• 

  Gmach Narodowego Banku Polskiego nocą

Przypisy