Gnieźnik

Gnieźnik
Ilustracja
Gnieźnik leśny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

storczykowate

Podrodzina

epidendronowe

Rodzaj

gnieźnik

Nazwa systematyczna
Neottia Guett.
Hist. Acad. Roy. Sci. Mém. Math. Phys. (Paris 4to) 1750: 374. 1754[3]
Typ nomenklatoryczny

Neottia nidus-avis[3]

Synonimy
  • Distomaea Spenner
  • Listera R. Brown
  • Epipactis Persoon
  • Neottidium Schlechtendal
  • Nidus Rivinus
  • Nidus-avis Ortega
  • Pollinirhiza Dulac.[4]
Gnieźnik jajowaty

Gnieźnik (Neottia) – rodzaj roślin należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Należą do niego 73 gatunki (w ujęciu obejmującym podrodzaj listera Listera)[5]. Występują one w Ameryce Północnej (na południu po Kalifornię, Teksas i Florydę), Europie, w północnej i wschodniej Azja, przy czym kilka gatunków sięga na południu do tropikalnej części Azji (Mjanma, Wietnam)[4]. Do flory Polski, w tradycyjnym, wąskim ujęciu, należy gnieźnik leśny (N. nidus-avis)[6], a w szerszym współczesnym – także gnieźnik sercowaty (N. cordata) i jajowaty (N. ovata)[5]. Są to rośliny wolno rosnące (często mija kilkanaście lat zanim zakwitną pierwszy raz), liczne są myko-heterotrofami, niektóre gatunki zapylane są przez mrówki[7].

Morfologia

Pokrój
Niewielkie, naziemne rośliny zielne, autotroficzne i wówczas zielone lub myko-heterotroficzne i wówczas bezzieleniowe (zwykle czerwownawobrązowe). Kłącze krótkie z gęsto skupionymi korzeniami, cienkimi, czasem zgrubiałymi lub koralkowymi. Łodyga nadziemna prosto wzniesiona[4].
Liście
U nasady pędu łuskowate i u roślin bezzieleniowych tylko takie. U autotroficznych występują zwykle dwa, rzadko trzy lub cztery liście wyrastające naprzeciwlegle lub niemal naprzeciwlegle, zwykle mneij więcej w połowie długości łodygi. Liście są siedzące, jajowate, trójkątnie jajowate, sercowato jajowate lub sercowate[4].
Kwiaty
Zebrane w szczytowy kwiatostan groniasty, rzadko zredukowany do pojedynczego kwiatu. Przysadki są trwałe, ale błoniaste, krótsze zwykle od zalążni. Kwiaty są niewielkie, odwrócone lub czasem nie, wyrastają na cienkiej, nagiej lub owłosionej szypułce. Mają barwę taką jak reszta pędu lub są fioletowe, żółtobrązowe, czerwonawe. Zalążnia jest owalna. Zewnętrzne listki okwiatu są wolne, podobne do siebie i rozpostarte. Wewnętrzne listki są zwykle od nich węższe i krótsze z wyjątkiem okazałej zwykle warżki, która pozbawiona jest ostrogi, choć czasem bywa rozdęta u nasady. Na szczycie jest rozdzielona na dwie łatki, czasem tylko płytko wycięta lub całobrzega. Prętosłup jest prosto wzniesiony lub nieco łukowaty, krótki lub długi, bez stopy. Pyłkowiny są dwie, obie podłużnie podzielone. Okazałe rostellum jest rozpostarte poziomo lub wzniesione, językowate lub jajowate[4].
Owoce
Niewielkie torebki[4].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Jeden z sześciu rodzajów plemienia Neottieae w obrębie podrodziny epidendronowych (Epidendroideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)[2][8].

Rozróżniane ze względu na zdolność do fotosyntezy, zielone storczyki z rodzaju Listera i bezzieleniowe storczyki w tradycyjnym ujęciu rodzaju Neottia okazały się być bezpośrednio spokrewnione. Storczyki z rodzaju Neottia zagnieżdżone są w gradzie ewolucyjnym tworzonym przez przedstawicieli rodzaju Listera i ich wyodrębnianie czyni z rodzaju Listera takson parafiletyczny. W kladzie z Neottia s.s zagnieżdżone są dodatkowo storczyki z tradycyjnie wyróżnianego rodzaju Holopogon Kom. & Nevski. W tej sytuacji rodzaje te połączono w jeden, pod najstarszą nazwą, czyli Neottia. W kolejnych badaniach filogenetycznych potwierdzono wielokrotnie monofiletyczność tak ujmowanego rodzaju[9][10]. W efekcie też współczesne bazy taksonomiczne włączają tradycyjnie wyróżniane w XX wieku gatunki z rodzaju Listera do rodzaju Neottia[5][11][8].

Ze względu na utrwalone rozdzielanie tych rodzajów w piśmiennictwie w XX wieku, wciąż publikowane są ujęcia wyróżniające rodzaj Listera i tak też uczyniono w krajowej liście flory polskiej z 2020 roku[6].

Wykaz gatunków[5]
  • Neottia acuminata Schltr.
  • Neottia alternifolia (King & Pantl.) Szlach.
  • Neottia auriculata (Wiegand) Szlach.
  • Neottia bambusetorum (Hand.-Mazz.) Szlach.
  • Neottia banksiana (Lindl.) Rchb.f.
  • Neottia bicallosa X.H.Jin
  • Neottia biflora (Schltr.) Szlach.
  • Neottia bifolia (Raf.) Baumbach
  • Neottia borealis (Morong) Szlach.
  • Neottia brevicaulis (King & Pantl.) Szlach.
  • Neottia brevilabris Tang & F.T.Wang
  • Neottia camtschatea (L.) Rchb.f.
  • Neottia chandrae Raskoti, J.J.Wood & Ale
  • Neottia chenii S.W.Gale & P.J.Cribb
  • Neottia cinsbuensis T.P.Lin & D.M.Huang
  • Neottia confusa Bhaumik
  • Neottia convallarioides (Sw.) Rich.
  • Neottia cordata (L.) Rich. – gnieźnik sercowaty, listera sercowata
  • Neottia deltoidea (Fukuy.) Szlach.
  • Neottia dentata (King & Pantl.) Szlach.
  • Neottia dihangensis Bhaumik
  • Neottia divaricata (Panigrahi & P.Taylor) Szlach.
  • Neottia fangii (Tang & F.T.Wang ex S.C.Chen & G.H.Zhu) S.C.Chen, S.W.Gale & P.J.Cribb
  • Neottia flabellata (W.W.Sm.) Szlach.
  • Neottia fugongensis (X.H.Jin) J.M.H.Shaw
  • Neottia fukuyamae T.C.Hsu & S.W.Chung
  • Neottia furusei T.Yukawa & Yagame
  • Neottia gaudissartii Hand.-Mazz.
  • Neottia hohuanshanensis T.P.Lin & Shu H.Wu
  • Neottia inagakii Yagame, Katsuy. & T.Yukawa
  • Neottia inayatii (Duthie) Schltr.
  • Neottia japonica (Blume) Szlach.
  • Neottia karoana Szlach.
  • Neottia kiusiana T.Hashim. & S.Hatus.
  • Neottia kuanshanensis H.J.Su
  • Neottia latilabra (Evrard ex Gagnep.) ined.
  • Neottia listeroides Lindl.
  • Neottia longicaulis (King & Pantl.) Szlach.
  • Neottia mackinnonii Deva & H.B.Naithani
  • Neottia makinoana (Ohwi) Szlach.
  • Neottia megalochila S.C.Chen
  • Neottia meifongensis (H.J.Su & C.Y.Hu) T.C.Hsu & S.W.Chung
  • Neottia microglottis (Duthie) Schltr.
  • Neottia microphylla (S.C.Chen & Y.B.Luo) S.C.Chen, S.W.Gale & P.J.Cribb
  • Neottia morrisonicola (Hayata) Szlach.
  • Neottia mucronata (Panigrahi & J.J.Wood) Szlach.
  • Neottia nanchuanica (S.C.Chen) Szlach.
  • Neottia nandadeviensis (Hajra) Szlach.
  • Neottia nankomontana (Fukuy.) Szlach.
  • Neottia nepalensis (N.P.Balakr.) Szlach.
  • Neottia nidus-avis (L.) Rich. – gnieźnik leśny
  • Neottia nipponica (Makino) Szlach.
  • Neottia nujiangensis X.H.Jin
  • Neottia nyinyikyawii X.H.Jin, A.T.Mu & H.A.Mung
  • Neottia oblata (S.C.Chen) Szlach.
  • Neottia ovata (L.) Bluff & Fingerh. – gnieźnik jajowaty, listera jajowata
  • Neottia pantlingii (W.W.Sm.) Tang & F.T.Wang
  • Neottia papilligera Schltr.
  • Neottia piluchiensis T.P.Lin
  • Neottia pinetorum (Lindl.) Szlach.
  • Neottia pseudonipponica (Fukuy.) Szlach.
  • Neottia puberula (Maxim.) Szlach.
  • Neottia smallii (Wiegand) Szlach.
  • Neottia smithiana Schltr.
  • Neottia smithii (Schltr.) Szlach.
  • Neottia taibaishanensis P.H.Yang & K.Y.Lang
  • Neottia taizanensis (Fukuy.) Szlach.
  • Neottia tenii Schltr.
  • Neottia tenuis (Lindl.) Szlach.
  • Neottia unguiculata (W.W.Sm.) Szlach.
  • Neottia ussuriensis (Kom. & Nevski) Soó
  • Neottia × veltmanii (Case) Baumbach
  • Neottia wardii (Rolfe) Szlach.
  • Neottia yunnanensis (S.C.Chen) Szlach.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-02] (ang.).
  3. ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
  4. ↑ a b c d e f Xinqi Chen, Stephan W. Gale, Phillip J. Cribb: Neottia Guettard. [w:] Floraof China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-11-20].
  5. ↑ a b c d Neottia Guett.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-20].
  6. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120, ISBN 978-83-62975-45-7.
  7. ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 624. ISBN 978-1-107-11502-6.
  8. ↑ a b Florida Museum of Natural History: Orchid Tree: a phylogeny of epiphytes (mostly) on the tree of life. [dostęp 2010-08-02]. (ang.).
  9. ↑ Ting Zhou, Xiao-Hua Jin, Molecular systematics and the evolution of mycoheterotrophy of tribe Neottieae (Orchidaceae, Epidendroideae), „PhytoKeys” (94), 2018, s. 39–49, DOI: 10.3897/phytokeys.94.21346, PMID: 29416419, PMCID: PMC5799734 [dostęp 2022-10-14].
  10. ↑ Zhi-Xin Zhu i inni, Complete plastome sequences of two Neottia species and comparative analysis with other Neottieae species (Orchidaceae), „Folia Geobotanica”, 54 (3-4), 2019, s. 257–266, DOI: 10.1007/s12224-019-09356-1 [dostęp 2022-10-14] (ang.).
  11. ↑ World Checklist of Selected Plant Families. Kew Gardens. [dostęp 2010-08-05]. (ang.).

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Neottia ovata R.H (1).JPG
Autor: Rob Hille, Licencja: CC BY-SA 3.0
Listera jajowata
Neottia nidus-avis Nordens Flora 412.jpg
Original Description
Nästrot, Neottia nidus-avis (L.) Rich.