Gołąb w kulturze i wierzeniach

Gołębie z dawna wywoływały dwojakie, często dość sprzeczne skojarzenia i uczucia. Wierność pary gołębi wzbudzała sympatię człowieka, ale gruchanie samców – irytację, gdyż często kojarzono je z bolesnymi jękami duszącego się człowieka. Wyraża to i prorok Izajasz: „Jak pisklę jaskółcze tak kwilę, wzdycham jak gołębica” (Ks. Izajasza 34, 18). Równie często odgłosy te kojarzono ze stosunkiem miłosnym. Zgodę i wzajemną miłość obrazowano nierzadko w postaci dwóch gołębi stykających się dziobami, zaś wdowieństwo symbolizowano czarnymi ptakami. Zwłaszcza w Indiach gołębia o ciemnym upierzeniu uważano za zwiastun śmierci. Natomiast białego gołębia dość powszechnie uznawano za talizman zdrowia i antidotum na zarazę. Pojawiający się w marzeniu sennym miał wróżyć szczęśliwe wydarzenie.

Antyczni Grecy widzieli w nim dominację duszy nad ciałem (w alchemii gołąb w ołowiu oznaczał ducha w materii), a wiele cywilizacji uznawało go za przewodnika dusz po śmierci. Ptak z różdżką oliwną stanowił oznakę pokoju, a także harmonii. W mitologii grecko-rzymskiej pod postacią gołębicy ukazywano Afrodytę, Wenus – boginię miłości. Sanktuarium Afrodyty w Pafos na Cyprze znane było z gołębi, które określano mianem „ptaków pafijskich”. Inne wierzenia widziały w nim symbol arcykobiecej bogini płodności: babilońskiej Isztar, kananejskiej Aszery, fenickiej Tanit, syryjskiej Atargatis, a także małoazjatyckiej Wielkiej Macierzy Bogów Kybele. Zapoznanie Greków z tą rozpowszechnioną wschodnią symboliką tłumaczy mit opowiadający o tym, jak z egipskich Teb miał przylecieć gołąb i usiadłszy na dębie w Dodonie, przemówił ludzkim głosem polecając założyć tam wyrocznię.

Wschodnie, z punktu widzenia Europejczyków, narody gołębia kojarzyły zawsze z duchem i duszą, a mieszkańcy Syrii umieszczali nad grobowcami domki dla gołębi, które miały oznaczać ulatującą duszę ludzką. W niektórych tamtejszych krajach obejmowano je zwyczajową ochroną – ich zabicie było czynem nieetycznym. Wśród mahometan cieszyły się życzliwym respektem z uwagi na to, iż pomogły skutecznie odwrócić uwagę nieprzyjaciół proroka Mahometa podczas jego ucieczki do Medyny (hidżra). Nie przeszkadza to temu, iż na Bliskim Wschodzie gołąb (zarówno dziki, jak i udomowiony) jest istotnym źródłem pożywienia od czasów starożytnych. Także w średniowieczu i później w wielu krajach świata uchodził za kulinarny przysmak – nie tylko w kuchni francuskiej, lecz również indonezyjskiej czy chińskiej.

Gołąbek pokoju – symbol pokoju między narodami

Gołębia uważa się za jednego z pierwszych ptaków udomowionych. Już starożytni Egipcjanie używali go do przenoszenia wiadomości. Przez długie wieki spełniał rolę dzisiejszej poczty. W Grecji rozpoczęto hodowlę tych ptaków po klęsce floty fenicko-perskiej pod Atos (492 p.n.e.), gdy Persowie wypuścili święte gołębie z klatek. Gwiazdozbiór Plejad wyobrażano sobie jako stado dzikich gołębi, co miało upamiętniać samobójczą śmierć nimfy Plejady, córki Atlasa^[1].

Poza tym gołąb symbolizował niebiańską czystość, odrodzenie, uskrzydlone dążenia, natchnienie boskie, prostotę, szczerość, zazdrość, melancholię, pobożność, ofiarę, pokorę, rozkosz, prawdę, mądrość, dumę i niewinność. Jeden z najbardziej znanych rysunków Pabla Picassa to „Gołąb pokoju”. W polityce nazwę „gołębi” zazwyczaj odnosi się do zwolenników kompromisu i ugody.

Chrześcijaństwo i judaizm

Ducha Świętego przedstawia się w postaci białej gołębicy

Od pierwszych wieków chrześcijaństwa gołębica była głównym ikonograficznym symbolem Ducha Świętego, a od nakazu Benedykta XIV – jedynym. W Biblii pod tą postacią objawił się on podczas chrztu Jezusa Chrystusa (Mt 3,16 ; Mk 1,10). Św. Jan Apostoł pisze o świadectwie Jana Chrzciciela: „Ujrzałem Ducha, który jak gołębica zstępował z nieba i spoczął na Nim” (J 1,32).

W Starym Testamencie gołąb w dziobie przynosi Noemu do arki zieloną gałązkę, co zwiastuje koniec potopu, nowe życie i Miłosierdzie Boże (Ks. Rodzaju 8,10-11). Daje to początek przymierzu zawartemu między Bogiem a rodziną Noego. Z takim samym zdarzeniem (choć o innej symbolice religijnej) można spotkać się w staromezopotamskim (akadyjskim) eposie o Gilgameszu, w którym ocalały z potopu Utnapisztim również posyła najpierw gołębia dla rozpoznania sytuacji. Dla św. Justyna męczennika gołąb stanowi symbol zarówno powrotu klęski potopu, jak i Chrystusa jako drugiego Noego^[2].

Gołąb był ulubioną ofiarą Jahwe. U Izraelitów głównie niezamożni składali ofiary z ptaków zamiast z jagniąt. Rodzice Jezusa podczas Jego rytualnego ofiarowania złożyli gołębia jako ofiarę w Świątyni Jerozolimskiej, zgodnie z zaleceniami Księgi Kapłańskiej: „Jeżeli zaś jest zbyt uboga, aby przynieść baranka, to przyniesie dwie synogarlice albo dwa młode gołębie, jednego na ofiarę całopalną i jednego na ofiarę przebłagalną” (Kpł 12,8 ; por. 14,22). Tanach (Biblia hebrajska) wyraźnie stanowi, iż gołębie są pokarmem koszernym, tzn. odpowiednim, zdatnym pod względem rytualnym.

Gołąb (hebr. jonah) to prawdopodobnie najczęściej wspominany ptak w Piśmie Świętym, gdzie nazwa jego występuje ponad 50-krotnie^[3]. Zawsze kojarzył się z łagodnością, delikatnością, Zwiastowaniem (gdy trzyma lilię), duszą zmarłego i niewinnością^[a]. Św. Mateusz Ewangelista zaleca: „Bądźcie więc roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie” (Mt 10,16). W sztuce często ukazywano go w trakcie czułych pocałunków lub z podkreśleniem szybkiego lotu. W Psalmach jest symbolem zwinności: „Och, gdybym miał skrzydła jak gołąb!” (Ps 55,7).

Papież św. Grzegorz z symboliczną gołębicą (mal. Matthias Stomer, XVII w.)

Święty Augustyn nawoływał, że „jeśli [ktoś] ma Ducha Świętego, musi być prosty jak gołębica”, bo ta jest prosta, niewinna, bez żółci, nieostra w pazurkach. Niekiedy śmierć męczenników obrazowano jako opuszczenie duszy z ciała poprzez usta w postaci gołębia – tak jest w przypadku opowieści o św. Polikarpie, św. Eulalii i św. Scholastyce. Ptak stał się atrybutem wielu świętych: św. Agnieszki z pierścieniem, siedzący na ramieniu Dawida, na głowie św. Ennurcha, przy uchu piszącego św. Grzegorza Wielkiego (dając mu natchnienie), towarzyszy też św. Teresie z Avila, Janowi Złotoustemu, Tomaszowi z Akwinu. Mozaiki wczesnochrześcijańskich katakumb i starożytne wizerunki nagrobne prezentowały gołębie pijące z naczyń, czyli źródeł pamięci (również o zmarłych), co odnosiło się do dusz karmiących się zdrową nauką Kościoła. Podobnie przedstawienia tych ptaków dziobiących winne grono stanowią symbol duszy cieszącej się rajskim szczęściem. Gołąb uosabiał bowiem owoce Ducha Świętego: miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, umiar, ale i sam Kościół. Z tego powodu powiązany był z cyfrą 7 (dary Ducha Świętego) i 12 (liczba apostołów)^[4]. Symbolizuje umiarkowanie – jedną z 4 cnót kardynalnych ; z wawrzynem lub koroną męczeńską w dziobie – człowieka ochrzczonego albo męczennika^[5]

Często od XVI wieku w przedstawieniach Trójcy Świętej Bóg Ojciec i Syn Boży siedzą obok siebie, a nad nimi unosi się w postaci ptaka Duch Święty^[6]. Podobizny gołębia zdobią też zazwyczaj naczynia na święte oleje służące do przekazywania mocy Ducha Świętego. Również pradawne tabernakula wykonywano w kształcie gołębicy, co być może wyjaśnia użyte przez Tertuliana określenie kościoła jako columbae domus^[7].

W literaturze

Król Anniusz w Metamorfozach Owidiusza opowiada, jak jego córki prześladowane przez zwycięskich Greków zamieniły się w gołębie dzięki bóstwu płodności Bachusowi. Homer wspomina o dzikim gołębiu skalnym (gr. peleides). Hamlet w dziele Szekspirawypowiada słowa: „Muszę mieć chyba wnętrzności gołębia i brak zupełny żółci, nadającej gorycz poczucia krzywdy”.

W Żonie modnej Ignacego Krasickiego „synogarlica jęczy, a gołąbek grucha”. W Pieśni nad pieśniami urodę gołębia przyrównuje się do wdzięku kobiety, Oblubienicy: „To tyś jest piękna, oczy twoje jak gołębicy” ; „Piękne są jagody lica twego jako synogarlicy” ; „Gołębico moja (…), oblicze twoje piękne”. W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czytamy: „Przodem gołębie białe, które w biegu płoszy, leciały jak przed wozem bogini rozkoszy” (Afrodyty). Jeden z wierszy Juliusza Słowackiego jest zatytułowany „Duchu Święty, gołębico, zleć!” , a w wierszu Rozłączenie ptak ten symbolizuje smutek: „Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku i nosi ciągłe wieści”.

W heraldyce

Godło państwowe Królestwa Tonga

Krzyż hugenocki

Gołąb bardzo rzadko występuje w herbach, na oznakach orderowych i jako atrybut świętych. W czasach obecnych napotykamy gołąbka pokoju w herbach państwowych Cypru, Cypru Północnego, Gwinei, Fidżi i Tonga. Widniał jako gołąb na insygniach francuskiego orderu św. Ducha, jako gołąbek pokoju na insygniach wschodnioniemieckich odznaczeń Bohatera Pracy oraz orderu Przyjaźni między Narodami. Gołąb pojawia się jako atrybut św. Adalgundy w herbie gminy Wiebelsheim w Nadrenii-Palatynacie oraz w stylizowanej formie gołąbka pokoju w herbie miasta Eisenhüttenstadt. Do dziś noszony jest krzyż hugenocki, odznaka francuskich kalwinistów, z gołębiem symbolizującym Ducha Świętego.

Uwagi

Zobacz też

• kruk i wrona w kulturze
• gołąbek pokoju

Przypisy

Bibliografia

• Gołąb [w:] Leksykon symboli Herdera, Warszawa 2009
• Gołąb [w:] Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989
• Podręczna encyklopedya kościelna, t. XIII-XIV (Warszawa 1907), s. 231
• Ks. Aleksander Lipiński, Archeologia biblijna, Warszawa 1911, s. 64-66