Gościkowo

Gościkowo

wieś
Klasztor w Paradyżu
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Powiat	świebodziński
Gmina	Świebodzin
Liczba ludności (2006)	380
Strefa numeracyjna	68
Kod pocztowy	66-200
Tablice rejestracyjne	FSW
SIMC	0914970
Położenie na mapie gminy Świebodzin Gościkowo
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gościkowo
Położenie na mapie województwa lubuskiego Gościkowo
Położenie na mapie powiatu świebodzińskiego Gościkowo
52°20′20″N 15°32′52″E/52,338889 15,547778

Gościkowo, dawniej Paradyż (niem. Paradies) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie świebodzińskim, w gminie Świebodzin.

Wieś duchowna Paradyż, własność opata cystersów w Paradyżu pod koniec XVI wieku leżała w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[1]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zielonogórskiego.

Położenie

Niewielka wieś położona w środkowej części Pojezierza Lubuskiego, w kotlince polodowcowej, na lewym brzegu rzeki Paklicy. Sąsiaduje z Jordanowem, od którego oddzielona jest rzeką. We wsi znajduje się pocysterski klasztor, na terenie którego mieści się obecnie Wyższe Seminarium Duchowne w Paradyżu. Niedaleko seminarium znajduje się pałac poniemiecki przerobiony po wojnie na szkołę podstawową. Przez wieś przebiega nieczynna linia kolejowa łącząca Międzyrzecz z linią kolejową Warszawa – Świecko w Toporowie.

Dawną nazwę Paradyż zachował pocysterski zespół klasztorny i ulokowane w nim wyższe seminarium duchowne.

Nazwa

Początkowo do XV wieku używana była nazwa wsi Gościkowo zanim nie została wyparta przez nazwę Paradyż. Pierwotną nazwę wielokrotnie notują średniowieczne łacińskie dokumenty np. dokument z 1277 roku sygnowany przez księcia polskiego Przemysła II wymienia trzykrotnie również leżącą przy nim miejscowość pod zlatynizowaną polską nazwą Goscichowo^[2]. Nazwa Gościkowo była pierwotną nazwą miejscowości, przy której postawiono klasztor nazywany po łacinie Paradies, Paradis. Nazwa ta została później spolonizowana na Paradyż i stała się ona również z biegiem czasu nazwą wsi^[3]. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wymienia także dwa oboczne zapisy nazwy miejscowości Goździkowo oraz Gwoździkowo^[3].

Niezależnie od nazwy wsi równolegle funkcjonowała również nazwa klasztoru. Paradyż jest spolszczoną wersją łacińskiej nazwy „Paradis” oznaczającej raj. Pierwsze zapisy nazwy miejscowości dokonywane były po łacinie i notowano ją jako „Paradis” lub „Paradisus”. Jest ona pod tą nazwą wielokrotnie notowana w średniowieczu. Nazwa miejscowości w zlatynizowanej formie Paradisus wymieniona jest na przykład w łacińskim dokumencie z 27 października 1311 roku^[4]. Miejscowość nazywano Paradisus Matris Dei (Raj Matki Boskiej) ze względu na klasztor, od której utworzono później polską nazwę – Paradyż oraz niemiecką Paradies^[3].

Historia

Gościkowo jako Paradyż na historycznej mapie Wielkopolski sporządzonej w 1888 roku według danych zaczerpniętych z Kodeksu dyplomatycznego.

Historycznie miejscowość była częścią Wielkopolski, co potwierdzają dokumenty zebrane w Kodeksie dyplomatycznym. W XIII wieku istniała tu wieś Gościchowo, która była własnością rycerską^[5]. We wsi jeszcze przed 1230 istniał drewniany kościół katolicki. 29 stycznia 1230 roku wojewoda poznański oraz komes Gościkowa Mikołaj Bronisz (herbu Wieniawa) przekazał dobra rodowe Henrykowi opatowi łanińskiemu w celu założenia klasztoru cystersów imienia Najświętszej Marii Panny pod łacińską nazwą Paradis. W dokumencie tym za zezwoleniem swojego brata Sędziwoja, bratanka Jarosza, żony oraz krewnych zapisał on cały swój majątek ruchomy oraz nieruchomy, a także dziedziczne wsie na cel fundacji przyszłego klasztoru^[6][3].

Fundacja ta została potwierdzona w dokumencie wystawionym w Środzie Śląskiej przez Henryka Brodatego i Henryka Młodszego wobec Fulkona, arcybiskupa gnieźnieńskiego, Tomasza biskupa wrocławskiego i innych dostojników kościelnych. W 1235 zakonnicy wystarali się również o opiekę księcia wielkopolskiego Władysława Odonica Nowy kościół klasztorny z 14 ołtarzami poświęcony został w 1397 przez Mikołaja sufragana poznańskiego^[3].

Dobra należące do opactwa szybko się powiększały. W 1534 r. w posiadaniu zakonu znajdowało się 21 wsi, ponad 29 000 ha ziemi ornej i ok. 4000 ha lasów. Dawało to opactwu znaczne dochody, co umożliwiało rozbudowę kościoła i klasztoru. Cystersi sprowadzali osadników niemieckich i szerzyli wysokiej klasy gospodarkę rolną. Na mocy postanowienia sejmu w Piotrkowie z 1538 r., stanowisko opata zarezerwowano dla Polaków. Od połowy XVI wieku nastąpił intensywny proces spolszczania klasztoru, przeorami paradyskimi byli wybitni sekretarze królewscy, kanclerze koronni, mężowie stanu.

W 1740 r. miał miejsce napad na klasztor paradyski, którego dokonała regularna armia Prus. Przyczyną, która doprowadziła do tej sprawy, była osobliwa mania władcy Prus Fryderyka Wilhelma I wyszukiwania wyjątkowo rosłych rekrutów i wcielania ich siłą do organizowanej przez siebie gwardii olbrzymów. We wsi Wyszanowo należącej do klasztoru paradyskiego mieszkał sołtys nazwiskiem Klimke, na swoje nieszczęście chłop olbrzymiego wzrostu. Uzbrojeni werbownicy pruscy, przekroczyli polską granicę i uprowadzili go poturbowawszy przy tym jego chorą żonę. W odwet za to opat zatrzymał w klasztorze dwóch kupców pruskich z brandenburskiego Sulechowa. Wówczas to król pruski 21 marca 1740 r. wysłał na niczego nie spodziewający się klasztor oddział wojsk. Prusacy zniszczyli i obrabowali budynki opactwa, zbezcześcili kościół i poturbowali zakonników. Sprawa paradyska odbiła się głębokim echem w całym kraju i ujawniła zupełną bezsilność Polski wobec groźnego sąsiada^[7].

Po II rozbiorze Rzeczypospolitej w 1793 r., klasztor w Paradyżu znalazł się w obrębie zaboru pruskiego. W latach 1796–1810 rząd pruski skonfiskował część majątku opactwa. W 1834 r. nastąpiła kasata klasztoru, wówczas zakonników usunięto z miejscowości, a zbiory klasztorne uległy rozproszeniu. Powstało tu seminarium nauczycielskie, a w latach 1922–1939 działała średnia szkoła ogólnokształcąca. W maju 1939 został tu otwarty zakład kształcenia nauczycieli III Rzeszy, a pod koniec II wojny światowej pracowali specjaliści Luftwaffe. W 1945 r. Paradyż zajęły wojska radzieckie. Z kościoła i budynków dawnego klasztoru utworzono wówczas magazyny. Od 1947 r. Paradyż należał do zgromadzenia Księży Salezjanów, którzy otworzyli tu internat dla chłopców. Placówka nie działała jednak długo i w 1952 r. powołano tu Wydział Filozoficzny Gorzowskiego Diecezjalnego Seminarium Duchowego. Od 1961 r. całe Seminarium Duchowe z Gorzowa Wielkopolskiego przeniosło się do Paradyża.

Tutejszy klasztor oraz wieś odegrały dużą rolę w utrzymaniu polskości w zachodniej Wielkopolsce.

13 marca 1998 roku w lokalnej kawiarni seminarium duchownego doszło do podpisania tzw. ugody paradyskiej, będącej wspólną petycją regionalnych parlamentarzystów do premiera Jerzego Buzka o utworzenie województwa lubuskiego. Zawarta w niej propozycja podziału kompetencji władz regionalnych między Zieloną Górę i Gorzów Wielkopolski stanie się w przyszłości podstawą funkcjonowania województwa^[8][9].

Dziedziniec klasztoru

Wnętrze kościoła w Paradyżu

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[10]:

• zespół klasztorny cystersów w Paradyżu, z XIII-XVIII wieku:
  • kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i świętego Marcina z XIII-XIV wieku przebudowany w XVIII wieku. Jeden z najcenniejszych zabytków na ziemi lubuskiej. W paradyskim kościele od 2003 r. odbywa się festiwal muzyki dawnej Muzyka w Raju. Wyposażenie^[11]:
    • wielki barokowy ołtarz z 1739 roku, a w nim obraz „Wniebowzięcie Najśw. Marii Panny” autorstwa Schefflera oraz relikwiarze
    • barokowy prospekt organowy autorstwa Joachima Gottlona Petera
    • obraz fundacyjny z ok. 1700 r., ukazujący akt donacji klasztoru oraz scenę bitwy pod Legnicą w 1241 r.
    • w kaplicy, w ołtarzu, znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, XVII-wieczna kopia obrazu San Luca z Bolonii
    • fragmenty gotyckich fresków i sklepień
    • klasycystyczne stalle w prezbiterium, ozdobione wizerunkami dostojników kościelnych
    • na chórze zachowało się wielkie godło Stanisława Augusta Poniatowskiego z rodowym herbem Ciołek,
    • w posadzce kościoła umieszczone są płyty epitafijne.
    • na wyposażeniu kościoła znajduje się wieczna lampa, będąca misternym dziełem snycerskim, ufundował ją sekretarz Zygmunta III i Władysława IV – Marek Łętowski, według tradycji twórcą jej był sam król Władysław IV
  • klasztor, a w nim wyższe seminarium duchowne. Pierwotnie klasztor cysterski z XIII-XIV wieku, pozostał korpus nawowy ukończony ok. 1280 r., późniejsze piętnastowieczne gotyckie freski, powiększony i przebudowany w stylu późnego baroku w wieku XVIII. Dwukondygnacyjny budynek klauzury przylega do kościoła do wschodu oraz południa. Posiada dwa dziedzińce: starszy gotycki, zwany małym wirydarzem oraz nowy, nazywany dużym wirydarzem. W małym wirydarzu zachowały się gotyckie przęsła oraz fragmenty polichromii ściennej. Duży wirydarz, jak i elewacje budynku, mają wystrój barokowy. W XVIII w. trzy naroża budynku klasztoru wzbogacono o wieże w formie baszt i nakryto dzwonowatymi hełmami
  • teren klasztoru, dawne ogrody klasztorne, przylegają do klasztoru i kościoła od północy i zachodu. Ich ozdobą są figury kamienne z XVIII w., przedstawiające świętych, m.in. św. Floriana, św. Bernarda, św. Benedykta i św. Marcina z Tours. Przed zachodnią fasadą kościoła znajduje się rokokowa figura Marii Panny w otoczeniu świętych z 1755 r.
  • ogrodzenie kościoła i klasztoru, murowano-kamienne, z XVIII wieku
• dwa budynki folwarczne, z XVIII wieku.

Ludzie związani z Paradyżem

• Z Paradyża pochodził Jakub z Paradyża (1381–1465), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i rektor uniwersytetu w Erfurcie, zwolennik reformy zakonu i Kościoła, autor wielu traktatów z dziedziny teologii moralnej i prawa kanonicznego.
• W I połowie XVIII wieku działał tu wybitny polski kompozytor Benedykt Cichoszewski.

Zobacz też

• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej w Gościkowie-Paradyżu
• Gościkowo (stacja kolejowa)
• Muzyka w Raju
• Paradyż

Przypisy

Bibliografia

• Joanna Karczewska: Opactwo Cysterskie w Paradyżu: jego rola w dziejach i kulturze pogranicza. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2004. ISBN 978-83-89321-94-7.
• Kazimierz Jarochowski, Napad Brandenburczyków na klasztor paradyski w r. 1740, w: Opowiadania i studia historyczne, Warszawa 1877.
• Jan Krajniak, Pojezierze Lubuskie – przewodnik, Poznań 1976.
• Jan Krajniak, M. Gielo, Szlaki wodne Ziemi Lubuskiej – przewodnik, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1971.
• Paradyż, Gościkowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 622 .
• Gościkowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 525 .