Goździkowate

Goździkowate

Kwiaty goździka kartuzka
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

goździkowate

Nazwa systematyczna
Caryophyllaceae Juss.
Gen. Pl.: 299. 4 Aug 1789
Diagram kwiatowy

Goździkowate (Caryophyllaceae Juss.) – rodzina roślin okrytonasiennych należąca do rzędu goździkowców. Liczy w zależności od ujęcia systematycznego od ok. 2200[2] do ok. 3000[3] gatunków występujących na wszystkich kontynentach, przede wszystkim jednak w krajach o klimacie umiarkowanym na półkuli północnej[4]. Centrum zróżnicowania jest obszar śródziemnomorski i południowo-zachodnia Azja[3]. Bardzo nieliczni przedstawiciele występują w Afryce na południe od Sahary, w Ameryce Południowej oraz na wyspach Oceanii[5]. W obrębie rodziny wyróżniana jest zmienna liczba rodzajów, zwykle wynosząca ok. 88[3]. W przypadku włączenia kilku rodzajów w jeden zbiorowy, monofiletyczny rodzaj Silene, wówczas liczba rodzajów spada do 82. Z kolei jeśli podzieli się wszystkie rodzaje parafiletyczne i polifiletyczne wówczas liczba rodzajów rośnie do 120[3]. W Polsce występuje w stanie dzikim ok. 100 gatunków z 28 rodzajów. Do rodziny należą niemal wyłącznie rośliny zielne o liściach naprzeciwległych. Szereg gatunków o dużych kwiatach, zwłaszcza z rodzaju goździk, uprawianych jest jako rośliny ozdobne[6].

Morfologia

Pokrój
Zwykle rośliny zielne (zarówno jednoroczne, jak i byliny), rzadko krzewy lub półkrzewy. Pędy często są zgrubiałe w węzłach[5].
Liście
Liście pojedyncze, całobrzegie, ułożone naprzeciwlegle (tylko w plemieniu Corrigioleae liście skrętoległe)[2] i często u nasady zrośnięte[5]. Przylistki łuskowate, ościste lub często ich brak[5].
Kwiaty
Rzadko pojedyncze, zwykle zebrane w kwiatostany wierzchotkowe, groniaste, wiechowate, czasem w główkowate i baldachowate[5]. Zwykle są obupłciowe, rzadko jednopłciowe lub klejstogamiczne[5]. Zawsze promieniste, najczęściej 5-krotne i zróżnicowane na kielich i koronę. Dolna, bliższa nasadzie część płatków jest zwężona tworząc tzw. paznokieć[6]. Część górna, szeroka, całobrzega lub w różnym stopniu wcinana, nierzadko podzielona głęboko na dwie części[5]. Pręcików jest 5 lub 10, odpowiednio w jednym lub dwóch okółkach. Słupek zbudowany jest z pięciu lub rzadziej trzech lub dwóch owocolistków. Zalążnia jest górna, jednokomorowa lub w dolnej części z niepełnymi przegrodami w liczbie odpowiadającej liczbie owocolistków[5]. Zalążki kampylotropowe (zgięte)[5] rozwijają się na łożysku mającym postać kolumny[6]. Szyjek słupka jest od 2 do 5, rzadko pojedyncza[5].
Owoce
Przeważnie torebki, rzadziej orzeszki lub jagody[4][6]. Nasiona pojedyncze lub liczne[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina siostrzana dla szarłatowatych (Amaranthaceae) i Achatocarpaceae w obrębie rzędu goździkowców należącego do dwuliściennych właściwych:

caryophylloids

Rhabdodendraceae




Simmondsiaceaesimondsjowate





Asteropeiaceae



Physenaceae





Macarthuriaceae




Microteaceae





Caryophyllaceaegoździkowate




Achatocarpaceae



Amaranthaceaeszarłatowate






Stegnospermataceae




Limeaceaelibawowate





Lophiocarpaceae




Kewaceae




Barbeuiaceae




Gisekiaceae




Aizoaceaepryszczyrnicowate





Phytolaccaceaeszkarłatkowate



Sarcobataceae





Nyctaginaceaenocnicowate



Petiveriaceae











Molluginaceaeugłastowate




Montiaceaezdrojkowate





Halophytaceae




Basellaceaewyćwiklinkowate



Didiereaceae






Talinaceaeporwinkowate




Anacampserotaceae




Portulacaceaeportulakowate



Cactaceaekaktusowate

















Podział rodziny i relacje filogenetyczne w jej obrębie

Rodzina tradycyjnie dzielona jest ze względu na kryteria morfologiczne na trzy podrodziny: mokrzycowe (Alsinoideae Burnett [Minuartioideae DC.]), lepnicowe (Silenoideae [Caryophylloideae] Arn.), i paznokciowe (Paronychioideae A. St. Hil. ex Fenzl [Illecebroideae Arn.])[3]. Kryteria służące do klasyfikacji roślin do tych trzech podrodzin to obecność lub brak przylistków oraz stopień zrośnięcia działek kielicha i płatków korony. U paznokciowych liście mają wyraźne przylistki, a listki okwiatu pozostają wolne lub są słabo zrośnięte. U mokrzycowych liście pozbawione są przylistków, płatki korony są wolne, działki też są wolne lub rzadziej zrośnięte. U lepnicowych liście są bez przylistków, działki są zrośnięte w rurkę, między okółkiem kielicha i koroną występuje odcinek wzniesionego dna kwiatowego zwany antoforem[4]. Po zastosowaniu metod molekularnych okazało się, że z tradycyjnych podrodzin tylko lepnicowe stanowią takson monofiletyczny. Dla przedstawienia systematyki rodziny odzwierciedlającą powiązania filogenetyczne wyróżnia się 11 plemion[2][3]:

goździkowate

Corrigolieae




Paronychieae




Polycarpeae




Sperguleae





Sclerantheae



Sagineae






Arenarieae



Alsineae





Sileneae




Caryophylleae



Eremogeneae










Nazwy polskie rodzajów według[7][8][9]

plemię Corrigioleae

plemię Paronychieae

  • Achyronychia Torr. & A. Gray
  • Cardionema DC.
  • Chaetonychia (DC.) Sweet
  • Cometes L.śmitława
  • Dicheranthus Webb
  • Gymnocarpos Forssk.
  • Herniaria L.połonicznik
  • Illecebrum L.goździeniec, goździkowiec
  • Paronychia Mill.paronychia
  • Philippiella Speg.
  • Pollichia Aiton
  • Pteranthus Forssk.
  • Sclerocephalus Boiss.
  • Scopulophila M. E. Jones
  • Sphaerocoma T. Anderson

plemię Polycarpeae

  • Cerdia DC.
  • Drymaria Willd. ex Schult.
  • Haya Balf. f.
  • Krauseola Pax & K. Hoffm.
  • Loeflingia L.wianorostka
  • Microphyes Phil.
  • Ortegia L.dzierwota
  • Pirinia M. Král
  • Polycarpaea Lam.
  • Polycarpon Loefl. ex L.polikarpon
  • Polytepalum Suess. & Beyerle
  • Pycnophyllum J. Rémy
  • Sanctambrosia Skottsb. ex Kuschel
  • Stipulicida Michx.
  • Xerotia Oliv.

plemię Sperguleae

plemię Sclerantheae

plemię Sagineae

  • Bufonia L.bufonia
  • Drypis L.goździanek, kolannik
  • Colobanthus Bartl.kolobant
  • Sagina L.karmnik

plemię Arenarieae

  • Arenaria L.piaskowiec
  • Moehringia L.możylinek

plemię Alsineae

  • Adenonema Bunge
  • Brachystemma D. Don
  • Cerastium L.rogownica
  • Dichodon (Reichenbach) Reichenbach
  • Eremogone Fenzl
  • Hartmaniella M.-L. Zhang & Rabeler
  • Holosteum L.mokrzycznik
  • Lepyrodiclis Fenzl
  • Mesostemma Vvedensky
  • Minuartia L.mokrzyca
  • Moenchia Ehrh.menchia
  • Nubelaria Sharples & Tripp
  • Odontostemma Bentham
  • Plettkea Mattf.
  • Pseudostellaria Pax
  • Rabelera Sharples & Tripp
  • Reicheella Pax
  • Shivparvatia Pusalkar & D. K. Singh
  • Stellaria L.gwiazdnica (w tym kościenica Myosoton Moench)
  • Thurya Boiss. & Balansa
  • Thylacospermum Fenzl

plemię Sileneae[10][11]

  • Agrostemma L.kąkol
  • Atocion Adans.
  • Eudianthe (Rchb.) Rchb.
  • Heliosperma (Rchb.) Rchb.słonecznica
  • Petrocoptis A. Braun ex Endl.petrokoptis
  • Silene L.lepnica (w tym: firletka Lychnis L., bniec Melandrium Röhl., wyżpin Cucubalus L.)
  • Viscaria Bernh.smółka

plemię Caryophylleae

  • Acanthophyllum C. A. Mey.
  • Bolanthus (Ser.) Rchb.
  • Cyathophylla Bocquet & Strid
  • Dianthus L.goździk (w tym Velezia L. – głazotek)
  • Gypsophila L.łyszczec, gipsówka (w tym Vaccaria Wolfkrowiziół)
  • Heterochroa Bunge
  • Petroana Madhani & Zarre
  • Petrorhagia (Ser.) Linkgoździcznik
  • Psammophiliella Ikonn.
  • Psammosilene W. C. Wu & C. Y. Wu
  • Saponaria L.mydlnica

Rodzaje o niejasnej pozycji filogenetycznej w obrębie rodziny:

  • Habrosia Fenzl, Pentastemonodiscus Rech. f.

Nazewnictwo

Nazwa naukowa rodziny wywodzi się od dawnej nazwy łacińskiej czapetki pachnącej (obecnie Syzygium aromaticum, dawniej Caryophyllus aromaticus). Powodem nawiązania do tego gatunku jest jego zapach przypominający woń przedstawicieli goździkowatych[4].

Zastosowanie

Współcześnie wielu przedstawicieli tej rodziny uprawianych jest jako rośliny ozdobne, zwłaszcza z rodzaju goździk (Dianthus) i łyszczec (=gipsówka Gypsophila). Niektóre gatunki z rodzaju łyszczec i mydlnica (Saponaria) o dużej zawartości saponin wykorzystywane były jako środki piorące[4].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b c d Peter F. Stevens, Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website [online], Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-12-13] (ang.).
  3. a b c d e f Danica T. Harbaugh, Molly Nepokroeff, Richard K. Rabeler, John McNeill, Elizabeth A. Zimmer, Warren L. Wagner. A NEW LINEAGE-BASED TRIBAL CLASSIFICATION OF THE FAMILY CARYOPHYLLACEAE. „Int. J. Plant Sci.”. 171, 2, s. 185–198, 2010. (ang.). 
  4. a b c d e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 448-456. ISBN 83-7079-778-4.
  5. a b c d e f g h i j k Dequan Lu, Zhengyi Wu, Lihua Zhou, Shilong Chen, Michael G. Gilbert, Magnus Lidén, John McNeill, John K. Morton, Bengt Oxelman, Richard K. Rabeler, Mats Thulin, Nicholas J. Turland & Warren L. Wagner: Caryophyllaceae A. L. Jussieu. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-12-13].
  6. a b c d Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski: Botanika. Systematyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 372. ISBN 978-83-01-13945-2.
  7. Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
  8. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland - a chekclist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  9. Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyż̇szych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
  10. Božo Frajman, Mikael Thollesson, Bengt Oxelman. Taxonomic revision of Atocion and Viscaria (Sileneae, Caryophyllaceae). „Botanical Journal of the Linnean Society”. 173, 2, s. 194–210, 2013. DOI: 10.1111/boj.12090. 
  11. Božo Frajman, Frida Eggens, Bengt Oxelman. Hybrid Origins and Homoploid Reticulate Evolution within Heliosperma (Sileneae, Caryophyllaceae)—A Multigene Phylogenetic Approach with Relative Dating. „Systematic Biology”. 58, 3, s. 328–345, 2009. DOI: 10.1093/sysbio/syp030. 

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Stellaria spp Sturm5.jpg

1. Tela-Botanica.org: Hain-Steinmiere, Stellaria nemorum subsp. nemorum, syn. Alsine nemorum (L.) Schreb.
2. Tela-Botanica.org: Gewöhnliche Vogelmiere, Stellaria media subsp. media, syn. Alsine media L.

Original Caption
1. Hain-Miere, Alsine nemorum
2. Vogel-Miere, A. media
Silene dioica a2.jpg
Autor: Opioła Jerzy (Poland), Licencja: CC BY 2.5
Silene dioica (=Melandrium rubrum) (pl. bniec czerwony, lepnica czerwona)
Dianthus carthusianorum a1.jpg
(c) I, Selso, CC-BY-SA-3.0
Dianthus carthusianorum subsp. alpestris (pl. goździk kartuzek), habitat: Dolina Rohacka, West Tatra Mountains
Caryophyllaceae flowerdiagram.png
Flower diagrams of Caryophyllaceae; left: Lychnis (former Viscaria) (Scheidewände im unteren Teil des Fruchtknotens), right: Silene (Scheidewände fehlen).