Godzilla kontratakuje

Godzilla kontratakuje

ゴジラの逆襲

Gatunek	science fiction dramat
Data premiery	24 kwietnia 1955
Kraj produkcji	Japonia
Język	japoński
Czas trwania	82 min
Reżyseria	Motoyoshi Oda Eiji Tsuburaya (efekty specjalne)
Scenariusz	Takeo Murata Shigeaki Hidaka Shigeru Kayama
Główne role	Hiroshi Koizumi Minoru Chiaki Setsuko Wakayama Yukio Kasama Yoshio Tsuchiya
Muzyka	Masaru Satō
Zdjęcia	Seiichi Endo Sadamasa Arikawa (efekty specjalne)
Scenografia	Teruaki Abe Takeo Kita Akira Watanabe (efekty specjalne)
Montaż	Kazuji Taira
Produkcja	Tomoyuki Tanaka
Wytwórnia	Tōhō
Dystrybucja	Tōhō
Budżet	100 000 000 JPY
Przychody brutto	170 000 000 JPY
Poprzednik	Godzilla
Kontynuacja	King Kong kontra Godzilla

Godzilla kontratakuje (jap. ゴジラの逆襲 Gojira no gyakushū; ang. Godzilla Raids Again) – japoński film typu kaijū w reżyserii Motoyoshiego Ody z 1955 roku. Bezpośrednia kontynuacja Godzilli z 1954 roku. Drugi i ostatni film o Godzilli nakręcony na taśmie czarno-białej^[1].

Widząc niespodziewany sukces Godzilli Tōhō zdecydowało się na stworzenie kontynuacji^[2][3]. W tym filmie Godzilla pierwszy raz walczy z innym potworem. Film okazał się sukcesem finansowym^[4], jednak nie zyskał sobie większego uznania fanów i pozostał w cieniu poprzednika. Kolejny raz Godzilla pojawił się dopiero 7 lat później w obrazie King Kong kontra Godzilla.

W filmie tym znajduje się wątek polski. Podczas narady naukowców doktor Tadokoro czyta opis potwora z książki autorstwa światowej sławy paleontologa polskiego pochodzenia, profesora Piotra Hodona^[5].

Fabuła

Piloci pracujący dla osakijskiego koncernu rybnego, Tsiukoka i Kobayashi lądują awaryjnie na jednej z wysp. Tam są świadkami zajadłej walki potwora wyglądającego jak Godzilla i innego dinozauropodobnego potwora. Gdy Tsiukoka i Kobayashi wracają do Osaki o wszystkim informują władze. Po przesłuchaniu przez naukowców, ci informują, że oponent Godzilli to opisany przez polskiego naukowca Angorosaurus, potocznie nazwany Angilasem, mięsożerny gad z ery prehistorycznej i naturalny wróg gatunku Godzilli^[6].

Obecny na spotkaniu profesor Yamane, świadek ataku Godzilli na Tokio, potwierdza, że napotkany przez pilotów Godzilla pochodzi z tego samego gatunku. Jest zdania, że drugi Godzilla i Angilas zostały prawdopodobnie ożywione przez testy jądrowe, który zbudziły pierwszego Godzillę. Narasta obawa, ponieważ twórca broni, która zabiła pierwszego Godzillę, zabrał jej tajemnicę do grobu. Yamane sugeruje, by wojsko odciągnęło Godzillę flarami celem odciągnięcia od miasta, ponieważ światło przypomni mu wybuch broni wodorowej, która go zmutowała^[6].

W wyniku zarządzenia cała Osaka zostaje odcięta od prądu. Gdy Godzilla jest w okolicy, Japońskie Siły Samoobrony zrzucają flary przykuwające potwora. Plan prof. Yamane działa. W tym samym czasie konwój policyjny przewozi kryminalistów. Trójce więźniów udaje się zbiec i ukraść ciężarówkę. Niestety, ciężarka w wyniku wypadku rozbija się o industrialny budynek, powodując pożar, którego światło jest silniejsze od wojskowych flar. Godzilla płynie w stronę pożaru. Chwilę później do Osaki przypływa Angilas i oba potwory zaczynają toczyć pomiędzy sobą bój, niszcząc przy okazji wokół siebie miasto. Ostatecznie Godzilla zabija Anguirusa i pali jego zwłoki swym termonuklearnym ogniem pod zamkiem Osaka^[6].

Kobayash przeniesiony zostaje do fabryki w Hokkaido. Podczas balu pracowniczego, zaproszeni Tsukioka, jego dziewczyna Hidemi i Kobayashi dostrzegają łodzie koncernu zniszczone przez Godzillę. Wojsko, Kobayashi i Tsukioka zaczynają poszukiwania Godzilli, którego znajdują na małej lodowej wyspie. Kobayashi leci swym samolotem w kierunku Godzilli, by odwrócić jego uwagę od powrotu do oceanu. Tsukioka, który zgłosił się do Japońskich Powietrznych Sił Samoobrony jako ochotnik, zrzuca bezskutecznie bomby na potwora. Gdy Godzilla chce zanurzyć się w wodzie Kobayashi leci w kierunku Godzilli. Jego samolot rozbija się na lodowatej górze i Kobayashi ginie na miejscu^[6].

Hidemi dowiaduje się, że Kobayashi zgłosił na zabicie potwora, ponieważ obawiał się, że w wyniku dalszych zniszczeń Godzilli firma poniesie coraz większe straty finansowe, zaś on straci pracę. Poświęcenie Kobayashiego daje Tsiukoce i wojsku pomysł, by wywołać lawinę i w niej uwięzić Godzillę, by zamarzł na śmierć. Myśliwce wystrzeliwują pociski w stronę śniegu i lodu, póki Godzilla nie zagrzebie się w pełni. Dzieła dopełnia Tsukioka wystrzeliwując własne pociski. Po wszystkim Tsukioka dziękuje zmarłemu Kobayashi za ocalenie ojczyzny^[6].

Obsada

• Hiroshi Koizumi – Shoichi Tsiukoka
• Minoru Chiaki – Kōji Kobayashi
• Setsuko Wakayama – Hidemi Yamaji
• Yukio Kasama – Koehi Yamaji
• Yoshio Tsuchiya – Tajima
• Seijiro Onda – kapitan JSS Teresawa
• Sonosuke Sawamura – Shingo Shibaki
• Mayuri Mokusho – Yasuko Inoue
• Masao Shimizu – dr Tadokoro
• Takashi Shimura – dr Kyohei Yamane
• Shin Ōtomo – więzień-uciekinier #1
• Junpei Natsuki – więzień-uciekinier #2
• Senkichi Ōmura – więzień-uciekinier #3
• Masaaki Tachibana –
  • konwojent,
  • spiker alarmowy (głos)
• Miyoko Hoshino – piosenkarka w klubie
• Haruo Nakajima – Godzilla
• Katsumi Tezuka – Angilas

Produkcja

Przygotowania i scenariusz

Kilka tygodni po premierze Godzilli w listopadzie 1954 roku zorganizowano przyjęcie powitalne dla producenta wykonawczego Iwao Moriego. Podczas imprezy Mori, zadowolony z sukcesu finansowego i chcąc jeszcze go wykorzystać, nalegał producenta Tomoyukiego Tanakę, aby wyprodukował kontynuację. Jako, że reżyser Godzilli Ishirō Honda był zajęty przy reżyserii filmu Koi-gesho, na reżysera sequela wyznaczony został Motoyoshi Oda^[8] jako mający doświadczenie przy filmach z efektami specjalnymi^[9]. Oda był znany z przyjmowania zadań produkcji klasy B. David Kalat w A Critical History and Filmography of Toho’s Godzilla Series stwierdził, że „postawienie takiego człowieka na czele sequela Godzilli było wyraźnym sygnałem intencji: miało to być szybkie centrum zysku, a nie artystyczna pobłażliwość”^[10].

Godzilla i Angilas na zdjęciu promocyjnym

Na prośbę Tanaki, Shigeru Kayama, który był odpowiedzialny za pierwszy zarys scenariusza Godzilli, rozpoczął opracowywać projekt^[8]. Kayama nie mógł znieść ponownego zabicia Godzilli z powodu swojego przywiązania do postaci, więc zdecydował się uwięzienie go w lodzie. Z tego względu Kayama odmawiał mimo kilkukrotnych nalegań napisania ostatecznego skryptu mówiąc: „Przepraszam, że zabiłem Godzillę, nie chcę więcej pisać”^[11].

Początkowo planowano skupić się na nowym potworze, zaś Godzilla miał wystąpić gościnnie^[12]. Nowy potwór był wzorowany wizualnie na ankylozaurze, a jego imię „Angirasu” nawiązywało do japońskiej nazwy dinozaura – Ankirosaurusu (jap. アンキロサウルス). Nazwa została wybrana spośród kilku nazw zaproponowanych przez pracowników Tōhō podczas produkcji. Aktor Yoshio Tsuchiya zaproponował potworowi nazwę „Gyottos”. Wiele z odrzuconych nazw zostało później użytych dla oryginalnych potworów występujących w mandze Ōabare Gojira^[13]. Angilas miał także jak Godzilla ziać ogniem z paszczy opisanym jako „rozżarzone światło” (jap. 白熱光 Hakunekkō)^[14]. Tōhō zanglicyzowała imię Angirasu do Angilas^[a] na potrzeby międzynarodowych materiałów promocyjnych^[15].

Takeo Murata, który był odpowiedzialny za kolejną wersję scenariusza, chciał pokazać scenę chaosu i grabieży w środku bitwy z potworami, ale ograniczenia czasowe i budżetowe zmusiły go do ograniczenia tego pomysłu do epizodu zbiegłych więźniów^[16].

Casting

Główną rolę otrzymał Hiroshi Koizumi, który potem miał okazję wielokrotnie zagrać w filmach z Godzilla: "W 1955 roku kwitł przemysł filmowy. To była złota era. W tym roku wystąpiłem w około 10 filmach, grając główne role lub ważne role drugoplanowe. Godzilla kontratakuje był jednym z filmów, nad którymi Toho dał mi pracować"^[17]. W filmie zagrali dwaj aktorzy związani z filmami Akiry Kurosawy – Minoru Chiaki w jednej głównych ról oraz Takashi Shimura powtarzający rolę profesora Yamane z pierwszego filmu^[18]. Yoshio Tsuchiya podczas grania na planie Siedmiu samurajów był zaciekawiony „dziwnym filmem” (jak określano Godzillę) i niezwłocznie po skończeniu zdjęć, zgłosił się do roli Tajimy^[19]. W Godzillę ponownie wcielił Haruo Nakajima. Mając w pamięci złe warunki z Godzilli Katsumi Tezuka odmówił ponownego zagrania Godzilli, zgodził się jednak zagrać Angilasa^[2].

Zdjęcia

Okres zdjęciowy trwał niecałe trzy miesiące, ponieważ w pośpiechu zdecydowano o przesunięciu zaplanowanego wcześniej Jū Jin Yuki Otoko^[20]. Tanaka wspominał: „Okres przygotowań był krótki i trudno było powiedzieć, że był to sukces”^[21]. Ustanowienie akcji w Osace powstało na prośbę artystów teatralnych z Kansai^[22].

Muzyka

Jako kompozytora wyznaczono młodego wówczas Masaru Satō, znanego potem ze współpracy z Akirą Kurosawą^[23]. Był to pierwszy z siedmiu filmów z serii przez niego skomponowany^[24].Satō zamierzał stworzyć odmienną partyturę od tego co zaprezentował Akira Ifukube w poprzednim filmie^[25]. Głos Angilasa wykonano za pomocą saksofonu, z którego wydobyte dźwięki przerobiono w postprodukcji^[26]. Nagrania nieprzerobionego głosu zostały udostępnione na płycie zbierającej muzykę z filmu, z kolekcji Godzilla Soundtrack Perfect Collection wydanej przez Toho Music na 50-lecie Godzilli^[27].

Efekty specjalne

Teizō Toshimitsu podczas modelowania głowy Angilasa.

W tej pracy Eiji Tsuburaya, do tej pory wymieniany kolektywnie w napisach pod tabelą „efekty specjalne”, otrzymał tytuł reżysera efektów specjalnych^[20]. Sadamasa Arikawa wspomina, że sukces Godzilli w końcu umożliwił, by „zespół efektów specjalnych”, wcześniej traktowany jako dodatek do głównego wątku, został odpowiednio potraktowany. Dla ich potrzeb zostało specjalnie stworzone nowe studio zwane Studio 8, w którym budowano makiety miasta^[28].

Stworzono nowy, udoskonalony kostium Godzilli z lżejszych materiałów, by oszczędzić aktorom trudności, które towarzyszyły im przy produkcji w Godzilli^[30]. „Chcę, żebyście zdali sobie sprawę, że pierwszy kostium Godzilli (...) był zrobiony z plastiku, czegoś naprawdę twardego. Tak więc było bardzo trudno się poruszać i ważyło około 220 funtów (99,8 kg). A następny, w który wszedłem, żeby walczyć z inną postacią, był bardziej gumowym lateksem i ważył tylko 60 kilogramów, czyli około 120 funtów. Więc jest o wiele lżejszy. A więc oczywiście dużo łatwiej było się poruszać” – wspominał Nakajima po latach^[31]. Kostiumy Godzilli i Angilasa stworzyli Teizō Toshimitsu oraz bracia Kanji i Yesuei Yagi^[32][33] i były one odlane ich z gipsowych form, aby pasowały do sylwetek Nakajimy i Tezuki^[34]. Było to pierwsze wykorzystanie gumowego lateksu w płynie, będącego wówczas na etapie badań, do stworzenia kostiumu potwora. Materiał sprowadzono ze Stanów Zjednoczonych i z tego względu zmieniono również farbę z olejnej na wodorozcieńczalną^[35]. Według Masao Yagiego kolor kostiumu Angilasa był w kolorze jasnego szmaragdu^[36].

Kostium Godzilli został skonstruowany na bazie tkaniny, na którą nałożono lateks. Tors i kończyny były wykonane osobno, co pozwoliło na większą gamę ruchów^[37]. Gąbczasty materiał ogona pocięto na pierścienie o szerokości 6 cm (2,36 cala) i sklejono ze sobą, co dało większą elastyczność niż w kostiumie z pierwszego filmu^[38]. Prawdopodobnie ten sam sposób wykonano ogon Angilasa. W głowę wbudowano silnik do poruszania oczami i ustami zasilany bateriami u podstawy ogona. Z tego powodu Nakajima odczuwał dyskomfort za każdym razem, gdy poruszał się śmielej w kostiumie^[39]. Dodatkowo stworzono osobne nogi potwora do scen z Zamkiem Ōsaka^[40][41].

Kostium Angilasa.

Do większości ujęciem ze zbliżeniem na twarz Godzilli Teizō Toshimitsu stworzył lalkę z papier mâché^[42]. Została użyta we wszystkich scenach z termonuklearnym ogniem^[40]. Została potem odnowiona jako materiał promocyjny do King Konga kontra Godzilli^[43]. Do scen widoku Godzilli z lotu ptaka wykorzystano 30-centymetrową lalkę z mechanizmem zegarowym. Według Fumio Nakashiro, była to przerobiona mechaniczna zabawka o postaci chodzącego pingwina zakupiona przez Tsuburayę^[28]. Efekty ziania ogniem wykorzystano na przemianu użycie pudru dla dzieci w sprayu jak i efekty optyczne dodane w postprodukcji^[40], za które odpowiadał Sadao Īdzuka. Była to jego pierwsza praca nad tego typu efektami, po tym jak Eiji Tsuburaya nakazał przestudiować te z filmu Dziesięcioro przykazań. Od tego czasu Īdzuka był głównym wykonawców efektów optycznych wizualizujących emitowane promienie w filmach tokusatsu Tōhō^[44].

Oprócz kostiumu Agilasa utworzono lalkę do ujęć z bliska^[45], a także gliniany model o wielkości 2 shaku^[20]. Na tym etapie Angilas był wyobrażany jako mający swój pancerz na grzbiecie rozkładający się na dwie części jak owadzie skrzydła. Kostium został początkowo zbudowany tak, aby to odzwierciedlić, jednak pancerz odrywał się z każdym ruchem i ostatecznie został połączony w jeden element^[42]. Pancerz ważył ok. 11 kilogramów, przez co Katsumi Tezuka miał trudności z wstawaniem podczas noszenia kostiumu^[46]. Jednak scena z Angilasem w porcie w Osace została sfilmowana przed połączeniem pancerza, a zatem efekt złożonego z dwóch oddzielnych elementów pancerza można zobaczyć podczas tej sceny oraz na niektórych zdjęciach promocyjnych^[42].

Angilas był pierwszym potworem Toho zaprojektowanym jako czworonożnym. Było to utrudnienie dla aktora, gdyż ludzkie proporcje nie pozwalały na przekonujące ukazanie czworonoga. Podczas odgrywania Angilasa Tezuka musiał czołgać się na kolanach. By ukryć ten mankament ekipa filmowa umieszczała drzewa, budynki i inne przeszkody na pierwszym planie oraz filmując pod pewnymi kątami. Tezuka ściśle współpracował z dyrektorem artystycznym efektów specjalnych Akirą Watanabe, aby jak najmniej pokazać tylne nogi potwora. W kilku scen gdzie niezbędny był widok tylne nogi Angilasa, jak jego przybycie do Osak, Tezuka zmuszony był rozłożenia nóg stojąc na śródstopiach^[47].

Makieta Osaki została zbudowana w skali 1/25. Do przedstawienia miasta szukano odpowiednich lokalizacji odbywało się w różnych znanych miejscach, takich jak Zatoka w Osace, ratusz w Osace, most Yodoya, stacja metra Kitahama i Zamek Ōsaka, a misternie wykonane miniatury zostały tak stworzone, aby pasowały do rzeczywistych zdjęć scen^[28]. Miniaturę ratusza w Osace stworzył znany z Ultra Serii Tōru Narita, będący wówczas studentem, i zaprojektował ją tak, aby pękała pod kątem, czyniąc górną część kruchy^[48]. Miniatura zamku Ōsaka została wykonana przez Yoshio Ire w ciągu piętnastu dni. Wymagała ponownego zbudowania po nieudanym dublu, co po latach Ire w wywiadzie z Davidem Milnerem wspominał, że takie sytuacje były częste w filmach typu kaijū: „Aktorzy grający potwory często popełniali błąd podczas kręcenia. Ponadto, ponieważ operatorzy filmowali z dużą prędkością, kamery czasami się zacinały. Pamiętam, że pewnego razu Teisho Arikawa^[b] zbladł, gdy usiadł do oglądania jakiegoś nakręconego przez siebie filmu i zobaczył, że nic na nim nie ma”^[49].

Animator efektów optycznych Minoru Nakano opisał trudności w pracy z 2-metrową makietą zamku: „Kiedy model zamku Ōsaka został zniszczony, nie wyglądało to dobrze na taśmie, więc trzeba było zbudować nowy do ponownego nakręcenia. Zajęło to jeszcze dwa tygodnie i dużo dodatkowych pieniędzy”^[50]. Zbudowany na podwyższonej platformie, miniaturowy zamek miał fałszywe wsparcie dla umieszczania przewodowych materiałów wybuchowych wraz z przewodami przymocowanymi do pewnych punktów naprężeń, które technicy mieli odciągnąć. Ze względu na ciężką konstrukcję modelu, przewody zostały zainstalowane wewnątrz zamku i biegły pod platformą, a kiedy potwory zderzyły się z konstrukcją, kilku członków ekipy pociągnęło za przewody. W jakiś sposób budynek wytrzymał zarówno uderzenie potworów, jak i ciągnięcie załogi. Tsuburaya krzyknął: „Cięcie!” ale członkowie nie słyszeli go i nadal szarpali, a model runął po tym, jak kamery przestały się kręcić. Zamek musiał zostać częściowo przebudowany, a scena ponownie nakręcona^[33]. Nakajima żartobliwie wspominał po latach, że z powodu wysokich kosztów makiet i owego wypadku, dostał mniejszą wypłatę. „Odbudowa kosztowała ich około 5 tys. dolarów. W tamtym czasie było to strasznie dużo pieniędzy. (...) Reżyser mówił: >>Proszę uważać, kiedy się je rozbija. Tak naprawdę nie dbamy o ciebie; bądź ostrożny z miniaturami!<<”^[31].

Haruo Nakajima i Katsumi Tezuka podczas mierzenia kostiumów potworów.

Góra lodowa była otwartym zestawem o wysokości 10 metrów^[51][46]. Mimo że został zbudowany w środku zimy, przywieziono 200 ton prawdziwego lodu z kostkarki^[51] i drobno kruszonego na pożyczonym przenośniku taśmowym^[28]. Co więcej, w scenie, w której Godzilla została zakopany w lodzie, wykorzystano lód i śnieg zrobiony za pomocą kostkarki wypożyczonej z lodowiska w tokijskim parku rozrywki Kōrakuen Yūenchi^[46]. W tej scenie doszło do wypadku, gdy znajdujący się na planie operujący kable Eizō Kaimai został zasypany żywcem przez lód, jednak nie został poważnie ranny^[52].

Według Yoshio Tsuchiyi, który obserwował plan zdjęciowy efektów specjalnych, w scenie walki Godzilli i Angilas w wodzie, prąd popłynął do basenu, i doszło do wypadku, w którym obaj aktorzy zostali porażeni prądem^[13].

Choreografię walki między Godzillą a Angilasem w Osace oparto na walczących psach^[51][46]. Scena, kręcona na trzech kamerach jednocześnie, pierwotnie miała być kręcona z szybkością 72 klatek na sekundę, ale jeden z kamerzystów błędnie ustalił liczbę 18 klatek na sekundę i pojawiła się niekonsekwencja szybkości ruchów w ujęciach. Eiji Tsuburaya był jednak zdania, że błędne ruchy nie wyglądały źle i można je zachować. Od tego momentu technika różnej szybkości kamer została zaadoptowana w kolejnych filmach typu kaijū^[51].

Jedną z ówczesnych krytyk Godzilli była widoczność neonów miasta mimo pożaru podczas ataku potwora. W rezultacie Tsuburaya postanowiła uczynić wszystko bardziej realistycznym, umieszczając Osakę w całkowitej ciemności, co pozwoliło też na ukrycie niedoskonałości kostiumów^[53]. Jednak Kōichi Kawakita, członek ekipy ds. efektów specjalnych, później reżyser w późniejszych filmach z serii, spekulował, że oprócz tego zrobiono pod wpływem francuskich filmów^[46]. Jako, że głównymi bohaterami byli piloci, zawarto wiele scen z lotu ptaka. Większość z nich nakręcił Eiji Tsuburaya kamerą z samolotu^[51][46].

Promocja

Międzynarodowy plakat z oficjalnym angielskim tytułem

Dział promocji przygotował samochód ciężarowy ozdobiony w stylu dioramy makietami Godzilli i Angilasa naturalnej wielkości i zwiedził całe centrum Tokio, oraz samo studio, co stało się gorącym tematem dyskusji pracowników. Jednym z elementów kampanii promocyjnej było ustawienie ogromne figur z papier mâché obu potworów przed budynkiem kina, a wygląd krzykliwej promocji został uwieczniony w materiale fotograficznym. W związku obecnością wątków koncernu rybnego w filmie firmy zajmujące się rybołówstwem oceanicznym współpracowały z wytwórnią w promocji^[54]. W materiałach promocyjnych i plakatach do przedstawienia Angilasa wykorzystano stworzony wcześniej gliniany model Agilasa^[20].

Jak w przypadku Godzilli wyprodukowano słuchowisko radiowe adaptujące film. Za scenariusz odpowiadał Gorō Ranji, muzykę Masahisa Yokotaza i zespół Ansanburu Furījia, a efekty dźwiękowe Yoneichi Kano. Reżyserem zostali Tadao Shibata i Akihisa Sano. Obsada była ta sama co w filmie z wyjątkiem Minoru Chiakiego i w rolę Kobayashiego wcielił się Yū Fujiki. Słuchowisko zostało wyemitowane w radiu Nippon Broadcasting System.

Podobnie jak z Godzillą została stworzona komediowa manga nawiązująca do filmu. Była to Ōabare Gojira autorstwa Shigeru Sugiury, którą opublikowało wydawnictwo Shūeisha w czerwcu 1955 roku jako dodatek do magazynu mangowego Omoshiro Bukku^[55]. Fabuła mocno odbiegała mocno od tej filmowej. Głównymi bohaterami wątku ludzkiego byli chłopiec Shige-chan, będący personifikacją Sugiury, oraz doktor Yamane. Z kolei Godzilla planował zostać profesjonalnym wrestlerem i wyzywał na pojedynek pięciu potworzych oponentów, z których jednym jest Angilas. Wszystkie potwory zostają pokonane przez wynalezione przez doktora Serizawę lekarstwo, przez które łagodnieją i zostają umieszczone w miejscu podobnym do parku rozrywki^[56].

W 2014 roku w ramach obchodów 60-lecia Godzilli Ōabare Gojira została wznowiona przez Shōgakukan w zbiorczym wydaniu Gojira Manga Korekushon 1954-58 zbierającym wczesne mangi z udziałem Godzilli^[56].

Tōhō zdecydowało się też promować film na zagraniczny rynek. Oficjalny angielski tytuł brzmiał Godzilla Raids Again (ang. Godzilla najeżdża ponownie).

Premiera

Film miał premierę 24 kwietnia 1955 roku w podwójnym pokazie z Yaji Kita manzai dōchū-Bakehime sōdō no maki^[57]. W 1955 roku film trafił do Stanów Zjednoczonych i przez około tygodnia był wyświetlany w kinie Toho La Brea w Los Angeles^[58].

Film nigdy nie otrzymał oficjalnej polskiej premiery^[59], jednakowo w 1970 roku został wspomniany przez Stanisława Janickiego w miesięczniku „Kino”, gdzie był tytułowany jako Godzilla kontratakuje^[60].

Wersje zagraniczne

Wersja amerykańska

Gigantis the Fire Monster

Gatunek	science fiction
Data premiery	21 maja 1959
Kraj produkcji	Stany Zjednoczone
Język	angielski
Czas trwania	78 min
Reżyseria	Hugo Grimaldi Sam Newfield
Scenariusz	Hugo Grimaldi
Główne role	Hiroshi Koizumi Minoru Chiaki Setsuko Wakayama
Muzyka	Herschel Burke Gilbert[c] Paul Sawtell[c] Bert Shefter[c]
Montaż	Hugo Grimaldi
Produkcja	Paul Schreibman Edmund Goldman Harry B. Swerdlon
Wytwórnia	Ryder Sound Services
Dystrybucja	Warner Bros.

The Volcano Monsters

Na widok sukcesu Godzilla, King of the Monsters!, amerykańskiej wersji Godzilli w której przearanżowano sceny i wstawiono nowy materiał filmowy z kanadyjskim aktorem Raymondem Burrem, jego producenci Harry Rybnick i Edward Barison zaplanowali wykorzystać fragmenty Godzilla kontratakuje i wokół nich stworzyć nowy film The Volcano Monsters, którym Godzilla miał być tyranozaurem^[d], a Angilas ankylozaurem^[61].

Wspólnie z Richardem Kayem, Paul Schreibmanem i Edmundem Goldmanem uzyskali prawa do filmu w 1956 roku, a następnie Rybnick zatrudnił Iba Melchiora i Edwina Watsona do napisania scenariusza^[62]. Jak wspominał Melchior w wywiadzie z Brettem Homenickiem pierwotnie film miał nazywać Godzilla the Fire Monster, lecz nie spodobała im się fabuła: „Chcieli, żebym napisał nowy scenariusz, wykorzystując wszystkie efekty specjalne z japońskiego filmu, ale z nową historią i ze wszystkimi japońskimi aktorami zastąpionymi amerykańskimi. To była dość wymagająca praca, więc się jej podjąłem”^[63].

Melchior i Watson spędzili godziny na analizowaniu oryginalnego filmu celem przygotowania się, a następnie 7 maja 1957 roku ukończyli 129-stronicowy scenopis, z notatkami dla montażystów, gdzie zostaną użyte japońskie fragmenty. Według niego, tyranozaur i ankylozaur miały zostać znalezione w japońskim wulkanie i zostać przeniesione przez amerykańskie wojsko do San Francisco. Tam dinozaury miały stoczyć walkę w Chinatown, powodując wcześniej awarię zasilania i pożar rafinerii. Po zabiciu ankylozaura, tyranozaur udał się na północne koło podbiegunowe, by złożyć jaja. Po rozważeniu użycia bomby atomowej US Navy zasypuje bestię lodem, by zahibernowanego mogli oglądać naukowcy. Wątkami ludzkimi były trójkąt miłosny między komandorem McBainem (głównym protagonistą), asystentką naukową Marge i paleontologiem Corvinem oraz konflikt moralny doktora Carlyle’a, głównego naukowca, który chce zachować dinozaury przy życiu licząc na przełom w karierze naukowej, a jednocześnie jest świadomy ich destrukcyjnej natury^[61].

Tōhō chcąc zdobyć szanse na amerykańskim rynku, zgodziło się na ten pomysł i producenci ogłosili w „Variety” rozpoczęcie zdjęć 17 czerwca 1957 roku^[65]. Projekt był zaawansowany w takim stopniu, że Tōhō wysłało kostiumy Godzilli i Angilasa do Stanów Zjednoczonych, celem dogrania niezbędnych scen. W 1996 roku Bob Burns wspomniał, że w 1957 roku podczas kręcenia filmu Inwazja kosmitów w studiu do efektów specjalnych należącym do Howarda A. Andersona Jr. natknął się na dwie skrzynie zawierające stroje Godzilli i Angilasa. Burns wspomina, że kombinezony były wykonane z gumy na płótnie i były już używane ze względu na znaczne wypalone miejsca i uszkodzenia. Anderson Jr. powiedział Burnsowi, że jego studio niedawno otrzymało je i były przeznaczone do „kręcenia niektórych wstawek”^[66].

Istnieją jednak przypuszczenia, że Tōhō stworzyło zupełnie nowe kostiumy^[67]. Dowodem na to mają być trzy zdjęcia zrobione ok. 1957 roku z tej samej perspektywy ukazujące Godzillę i Angilasa w towarzystwie Teizō Toshimitsu, Kanju Yagiego, Eizo Kaimaia i Yoshio Suzukiego. Ukazany Kostium Godzilli różni się od tego z Godzilla kontratakuje. Pisarz specjalizujący się w historii kina tokusatsu, Masami Yamada, sugeruje że w rzeczywistości mógł to być prototyp kostiumu Godzilli do King Konga kontra Godzilli z 1962 roku ze względu na podobieństwo do tamtego kostiumu^[68]. Od tego czasu faktyczne losy kostiumu nie były znane^[8].

Zdjęcie kostiumów Godzilli i Angilasa, które rzekomo stworzono na potrzeby The Volcano Monsters.

Za produkcję i dystrybucję, poprzez Republic Pictures^[65], The Volcano Monsters odpowiadała dywizja stworzona przez ABC i Paramount Theatres – wytwórnia AB-PT Pictures Corporation, która na tym etapie współpracowała z Tōhō nad filmem telewizyjnym Tōyō no Kaibutsu Daikaijū Baran^[e][69]. Jednak wkrótce AB-PT Pictures Corporation ogłosiła upadłość i The Volcano Monsters został anulowany^[61].

Gigantis the Fire Monster

Prawa dystrybucji zapewnili Paul Schreibman, Edmund Goldman i Newton P. Jacobs. Widząc sukces amerykańskiej wersji Rodana – ptaka śmierci, która obyła się bez nowych scen z amerykańskimi aktorami, postanowiono zastosować tą samą taktykę i w tym filmie. Hugo Grimaldi został wyznaczony jako reżyser dubbingu oraz montażysta^[70]. Amerykańską wersję językową wykonano w Ryder Sound Services w Nowym Jorku^[4]. Głosu Tsiukoce użyczył Keye Luke^[71], a Kobayashiemu Daws Butler^[72]. Postaciom pobocznym głosu użyczyli Paul Frees oraz George Takei^[70], dla którego amerykańska wersja językowa tego filmu była także jedną z pierwszych ról^[73].

Najistotniejszą ingerencją było zmiana imion potworów. Godzilla został przemianowany na „Gigantisa”, Angilas zaś na „Angurusa”^[70]. Paul Schreibman w wywiadzie z 1985 roku powiedział, że zmienił imię Godzilli na Gigantis, by dać wrażenie widowni, że ma do czynienia z zupełnie nowym potworem^[74]. Później żałował tej decyzji.

Tak jak w Rodanie – ptaku śmierci dodano narrację głównego bohatera dubbingowanego przez Keye’a Luke’a oraz prolog z narracją o zagrożeniach związanych z testami nuklearnymi^[75]. Muzykę Masaru Satō zastąpiono ścieżkami dźwiękowymi z filmów The Deerslayer, Kronos, It! The Terror from Beyond Space, She Devil i Project Moonbase, a w wielu momentach ciszy dodano dialogi i muzykę^[58][76]. Film uzupełniono materiałami filmów edukacyjnych i kronik filmowych^[75]. Wzrost Godzilli/Gigantisa zwiększono z 50 metrów do 122 metrów^[77] i otrzymał ten sam głos co Angilas/Angurus. Zmieniono genezę Godzilli i Angilasa – oba są określane jako ogniste potwory. Projekcja doktora Yamane nt. Godzilli w wersji amerykańskiej dotyczyła teorii nt. ognistych potworów i rozszerzona została o sceny z filmów Unknown Island i Milion lat przed naszą erą^[75].

Schreibman przekonał Billa Foremana, prezesa sieci kin Pacific Theatres, do zakupu praw kinowych i telewizyjnych zarówno Godzilla kontratakuje i innego zakupionego przez Schreibmana filmu, niezależnego filmu fantastycznonaukowego Teenagers from Outer Space. Foreman pokazał oba filmy we wszystkich swoich kinach, podczas gdy w pozostałych kinach rozprowadzało Warner Bros., któremu sprzedano prawa do amerykańskiej i latynoamerykańskiej dystrybucji filmu na cztery lata^[71]. Film jako Gigantis the Fire Monster został wypuszczony na ekrany 21 maja 1959 roku w podwójnym pokazie z Teenagers from Outer Space^[4]. Film w wersji amerykańskiej był też dystrybuowany w Wielkiej Brytanii przez Eros Films w 1960 roku w podwójnym pokazie z włosko-francuskim Le notti di Lucrezia Borgia^[78].

Wersja amerykańska jest powszechnie krytykowana za znacznie obniżoną jakość w stosunku do oryginału, zmianę muzyki, niskiej jakości tłumaczenie i dubbing, wyjaśniającą wszystko narrację oraz traktowanie Godzilli jako zupełnie inną postać^[74][79].

Wersja erefenowska

Donau Film wydał Godzilla kontratakuje w RFN 24 lutego 1958 roku. Wycięto około minutę materiału i dorobiono niemiecki dubbing stworzony przez berlińskie studio Cinelux Film GmbH^[80]. Dodatkowo napisy początkowe błędnie przypisują reżyserię scenografowie Teruakiemu Abe zamiast Motoyoshi Odzie^[81].

Odbiór

Wynik finansowy

W czasie japońskiej premiery sprzedano 8,34 milionów biletów, co było mniejszą liczbą niż w przypadku Godzilla^[82], ale nadal uważany był za sukces i do tej pory jest trzecim najbardziej dochodowym filmem z Godzillą z całej serii^[83]. Godzilla kontratakuje był czwartym najbardziej dochodowym filmem Tōhō i dziesiątym najbardziej dochodowym filmem japońskim w kraju w 1955 roku^[4].

Recenzje

Ishirō Honda zauważył, że ówczesne japońskie recenzje dla Godzilla kontratakuje były bardziej pozytywne w porównaniu z poprzednim filmem, który był uznany za „głupi” to, że reżyser dodaje „idee lub tematy” do kina science-fiction. skomentował: „Dlatego myślę, że pierwsza Godzilla była uważany za >>dziwny<< film. Prawdopodobnie dlatego o wiele bardziej podobał im się drugi film”^[84].

Analizy interpretacje

Steve Ryfle dostrzega w tym filmie analogie ataku atomowego na Hiroszimę i Nagasaki: „Tak jak Tokio służyło jako zastępca dla Hiroszimy w Godzilli, Osaka staje się fałszywym Nagasaki w Godzilla kontratakuje, ale bezpośrednie podobieństwa między bombą a potworem jest rzadsze i mniej uderzające”^[9]. Carolyn Jess-Cook opisuje, że tak jak Godzilla symbolizuje okrucieństwa wojny, tak Godzilla kontratakuje jest alegorią powojennej odbudowy^[3]. Niektórzy zwracają, że film stanowi alegorię zimnowojennego konfliktu i skupienie się na zwykłych ludziach ^[85].

Kontynuacja

Aktor Hideo Unagami zaprezentował Tomoyukiemu Tanace kontynuację filmu pt. Gojira no hanayome? (jap. ゴジラの花嫁？; pol. Narzeczona Godzilli?). W scenariuszu Unagamiego przedstawiciele Godzilli i Angilasa oraz inne prehistoryczne stwory miały żyć w podmorskim rowie, w środku Ziemi. Po wyjściu na powierzchnię potwory miały zaatakować Kiusiu, a pokonać je mógł gigantyczny robot o wyglądzie nagiej kobiety, stworzony na podobieństwo byłego kochanki głównego bohatera, doktora Shidy. Godzilla zakochawszy się w robocie do podziemnego domu. Robot okazuje się być tajną bombą nuklearną i detonuje się niszcząc tym podziemny świat. Tanaka był na tyle zaintrygowany, że zlecił jeszcze dwa szkice, z których ostatni był datowany na 17 czerwca 1955. Planowano to również kręcić w kolorze. Jednak kwestie budżetowe oraz chłodne przyjęcie Godzilla kontratakuje przekreśliło te plany. Także Eiji Tsuburaya będący katolikiem sprzeciwiał losowi jednej z postaci będącej chrześcijaninem, zwracając uwagę że nie zarobi w Stanach Zjednoczonych^[86].

W 1977 roku podczas prób przywrócenia Godzilli do kin Tanaka wyciągnął z szuflady Gojira no hanayome? i poprosił scenarzystę Hideichiego Nagaharę o przepisanie. W swej wersji usunął wszystkie poboczne potwory i zostały jedynie wesz morska oraz tytułowa narzeczona, która w tej wersji miała wygląd Godzilli jako przynęta dla potwora szukającego partnera godowego. W następnej wersji skryptu była już samicą Godzilli porzucając całkowicie koncept robota. Zamiast koncepcji pustej Ziemi, sceneria została przeniesiona na odległą wyspę z pustą wnęką. Hagahara nie ukończył tej wersji i zamiast zaczął pisać trzecią i ostatnią wersję inspirowaną częściowo Synem Godzilli. Godzilla i jego młode zostają uwolnione przez lodu na Arktyce w wyniku wojskowego wypadku nuklearnego. Zbudzony Godzilla dociera do Tokio podążając za samicą, która zniszczyła amerykańską bazę wojskową na Guamie. Oboje jednoczą się na wulkaniczną wyspie, gdzie amerykańskie wojsko zabija bombą atomową. Nagahara nie był usatysfakcjonowany pracą i porzucił koncepcję, z której inkorporował podziemne legowisko Godzilli i zmutowane wszy morskie do nowego scenariusza będącego podstawą do Powrotu Godzilli z 1984 roku^[87].

Dziedzictwo

Godzilla kontratakuje wprowadził formułę „potwór kontra potwór”, która stała się widoczna i równoznaczna z serią i kinem typu kaijū^[89]. Po premierze filmu Tōhō zaprezentował Angilasa, pod nowym anglojęzycznym imieniem Anguirus, w różnych mediach związanych z franczyzą.

Występujący w scenariuszu niezrealizowanej kontynuacji gigantyczny archeopteryks stał się podstawą do stworzenia Rodana, innego popularnego gigantycznego potwora z wytwórni Tōhō.

Odniesienie w kulturze popularnej

• W japońskim filmie komediowym Tokyo yoitoko z 1957 roku William Radon dołącza do drużyny baseballowej zwanej Tokyo Angirasu. Strój drużyny zawiera naszywkę na ramieniu z sylwetką głowy potwora.
• W 1971 roku amerykańska wersja filmu była wyświetlana w australijskim programie Aweful Movies with Deadly Earnest, prezentującym głównie horrory klasy B uznane za słabej jakości.
• Danchel z odcinka serialu anime Mazinger Z pt. „Dokutā heru no ni Daikikaijū” ma głos Anguirusa^[90].
• Druga forma Mecha-Boost Mogundara – Harindar z odcinka Muteki Chōjin Zanbotto 3 pt. „Tanjōbi no shitō” jest wzorowany na Anguirusie. W obu formach posiada głos Godzilli^[91].
• W odcinku serialu anime Stop!! Hibari-kun! „Hibari Ōshōbu Hairimasu!!” Hibaru ogląda w kinie Godzilla kontratakuje^[92].
• W odcinku serialu animowanego Kacze opowieści pt. „Master of the Djinni” przebywający w pałacu Sknerusa McKwacza dżin ogląda w telewizji walkę potworów podobnych do Godzilli i Anguirusa^[93].
• W amerykańsko-japońskim filmie akcji Błękitny tygrys z 1994 roku Darin ma zabawkę Anguirusa.
• Giant Armadillo z odcinka Godzilli pt. „Area 51” był prawdopodobnie inspirowany Anguirusem^[94].
• W odcinku programu dokumentalnego Outside Xbox, „7 Weird Side Effects of Going Evil” film został wspomniany i zobrazowany plakatem międzynarodowym^[95].
• Film został sparodiowany w filmie animowanym Twinkle Toes jako film Brain Eating Lizards From The Amazon z udziałem dwóch gigantycznych jaszczurów atakujących miasto.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Peter H. Brothers: The Sons of Godzilla: From Destroyer to Defender. From Ridicule to Respect. Seattle: CreateSpace Independent Publishing, 2018. ISBN 978-1-72466-727-4. (ang.).
• Mike Bogue: Apocalypse Then: American and Japanese Atomic Cinema, 1951–1967. McFarland & Company: Jefferson (Karolina Północna), 2017. ISBN 978-1-4766-6841-3. (ang.).
• Allen A. Debus. From Incognitum To Odo: Prehistoric Roar. „G-Fan”. 76, lato 2006. Steinbach: Daikaiju Enterprises Ltd.. (ang.). 
• Stuart Galbraith IV: The Toho Studios Story: A History and Complete Filmography. Lanham (Maryland): Scarecrow Press, 2008. ISBN 1-4616-7374-7. (ang.).
• Donald F. Glut. Godzilla: Tokyo's Greatest Nemesis. „Monsters of the Movies”. 1 (5), luty 1975. Nowy Jork: Magazine Management Co., Inc.. [dostęp 2022-08-23]. (ang.). 
• GODZILLA GRAPHIC COLLECTION ゴジラ造型写真集. Shibuya, Tokio: Hobby Japan, 2017. ISBN 978-4-7986-1474-8. (jap.).
• ゴジラ解体全書. Tokio: Takajarima, 2016. ISBN 978-4-8002-5699-7. (jap.).
• ゴジラ : 東宝特撮映画全史 : 誕生60周年記念. Tokio: Kōdansha, 2014. ISBN 978-4-06-219004-6. (jap.).
• Brett Homenick. Five Decades with Godzilla: G-Fan Interviews Hiroshi Koizumi. „G-Fan”. 89, jesień 2009. Steinbach: Daikaiju Enterprises Ltd.. [dostęp 2022-08-05]. (ang.). 
• Brett Homenick, August Ragone, Robert Scott Field. Haruo Nakajima: A Living Legend. „G-Fan”. 85, jesień 2008. Steinbach: Daikaiju Enterprises Ltd.. (ang.). 
• Toshiaki Iwahata, Masanao Akai: テレビマガジン特別編集 誕生40周年記念 ゴジラ大全集. Bunkyō, Tokio: Kōdansha, 1994. ISBN 4-06-178417-X. (jap.).
• Stanisław Janicki. Pienia bażantów i boje smoków. „Kino”. 12 (60), 1970-12-01. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. [dostęp 2022-08-01]. (pol.). 
• Carolyn Jess-Cooke: Film Sequels: Theory and Practice from Hollywood to Bollywood. Edynburg: Edinburgh University Press, 2009. ISBN 978-0-7486-2603-8. (ang.).
• Kōki Junzō: 画報 東宝幻想映画半世紀の歩み. Wyd. 3. Tokio: Takeshobō, 1999, seria: B.MEDIA BOOKS Special. ISBN 4-8124-0581-5. (jap.).
• 怪獣とヒーローを創った男たち. Tokio: Tatsumi Publishing, 2002, seria: タツミムック. ISBN 4-88641-808-2. (jap.).
• Kōichi Kawakita (nadzór merytoryczny): 東宝編 日本特撮映画図鑑 BEST54. Tokio: Seibido Shuppan, 1999, seria: SEIBIDO MOOK. ISBN 4-415-09405-8. (jap.).
• David Kalat: A Critical History and Filmography of Toho’s Godzilla Series. Jefferson (Kalifornia Północna): McFarland & Company, 1997. ISBN 0-7864-0300-4. (ang.).
• David Kalat: A Critical History and Filmography of Toho’s Godzilla Series. Wyd. 2 rozszerzone. Jefferson (Kalifornia Północna): McFarland & Company, 2010. ISBN 978-0-7864-4749-7. (ang.).
• John LeMay: The Big Book of Japanese Giant Monster Movies: The Lost Cuts. Editing Japanese Monsters. Cz. 2: International Edits (1956-2005). Roswell (Nowy Meksyk): Bicep Books, 2021. ISBN 978-1-953221-60-5. (ang.).
• John LeMay: The Big Book of Japanese Giant Monster Movies: The Lost Films. Roswell (Nowy Meksyk): Bicep Books, 2017. ISBN 978-1-5481-4525-5. (ang.).
• John LeMay: The Big Book of Japanese Giant Monster Movies: The Lost Films. Mutated Edition. Roswell (Nowy Meksyk): Bicep Books, 2019. ISBN 978-1-70168-394-5. (ang.).
• Naohiko Mamiya: ゴジラ1954-1999超全集. Chiyoda, Tokio: Shōgakukan, styczeń 2000. ISBN 4-09-101470-4. (jap.).
• Takahisa Matsuda: 円谷英二特撮世界. Tokio: Keibunsha, 2001. ISBN 4-7669-3848-8. (jap.).
• Mark Thomas McGee: You Won’t Believe Your Eyes! A Front Row Look at the Science Fiction and Horror Films of the 1950s. Albany (Georgia): BearManor Media, 2019. ISBN 978-1-62933-313-7. (ang.).
• Tenohira Motoyama, Kazuhiro Matsunomoto, Kazuyasu Asai, Nobutaka Suzuki: 東宝特撮映画大全集. Shibuya, Tokio: Village Books, wrzesień 2012. ISBN 978-4-86491-013-2. (jap.).
• Haruo Nakajima: 怪獣人生 元祖ゴジラ俳優・中島春雄. Tokio: Yōsensha, 2010. ISBN 978-4-86248-589-2. (jap.).
• Yuji Nishimura, Masami Yamada: 幻想映画美術体系 大ゴジラ図鑑. Hobby Japan, 1995. ISBN 4-89425-059-4. (jap.).
• Scott Allen Nollen: Takashi Shimura: Chameleon of Japanese Cinema. Jefferson (Północna Karolina): McFarland & Company, 2019. ISBN 978-1-4766-7013-3. (ang.).
• オール東宝怪獣大図鑑. Tokio: Yōsensha, 2016, seria: 別冊映画秘宝. ISBN 978-4-8003-0362-2. (jap.).
• Mike Russo. Kaiju Metamorphosis: A Look at the Varying Designs of Godzilla’s Co- Stars. „G-Fan”. 57, lipiec-sierpień 2002. Steinbach: Daikaiju Enterprises Ltd.. (ang.). 
• Steve Ryfle: Japan’s Favorite Mon-star: The Unauthorized Biography of „The Big G”. Ontario: ECW Press, 1998. ISBN 1-55022-348-8. [dostęp 2022-08-01]. (ang.).
• Steve Ryfle, Ed Godziszewski: Ishiro Honda: A Life in Film, from Godzilla to Kurosawa. Middletown (Connecticut): Wesleyan University Press, 2017. ISBN 978-0-8195-7741-2. [dostęp 2022-08-06]. (ang.).
• Yoshito Sakai, Hideo Akita: ゴジラ来襲!! 東宝・SF特撮映画再入門. Shinjuku-ku, Tokio: KK Longsellers, 1998, seria: ムックセレクト635. ISBN 4-8454-0592-X. (jap.).
• Endō Sekkei (red.): 東宝SF特撮映画シリーズ. T. 3: ゴジラ/ゴジラの逆襲/大怪獣バラン. Tokio: Toho Publishing Division, 1985. ISBN 4-924609-07-2. (jap.).
• Marc Shapiro: When Dinosaurs Ruled the Screen. Nowy Jork: Image Pub of New York, 1992. ISBN 99924-1-153-8.
• Tomoyuki Tanaka (red.): 東宝特撮映画全史. Tokio: Tōhō, 1983. ISBN 4-924609-00-5. (jap.).
• Guy Mariner Tucker: Age of the Gods: A History of the Japanese Fantasy Film. Nowy Jork: Daikaiju Publishing, 1996. (ang.).
• William M. Tsutsui: Godzilla On My Mind: Fifty Years of the King of Monsters. Wyd. 2. Nowy Jork: Palgrave Macmillan, 2007. ISBN 978-1-4039-6474-8. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Godzilla kontratakuje w bazie IMDb (ang.)
• Godzilla kontratakuje w bazie Filmweb