Gojnik (roślina)

Gojnik
	; Morfologia (Sideritis perfoliata)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	gojnik
	Nazwa systematyczna
	Sideritis L.; Sp. Pl. 574. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Sideritis hirsuta L.
Synonimy
	Leucophae Webb & Berthel.;
	Leucophae Webb & Berthel.;

Gojnik drobnokwiatowy

Gojnik (Sideritis L.) – rodzaj roślin należących do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl). Obejmuje około 140 gatunków^[5]^[6]. Rośliny te występują w basenie Morza Śródziemnego, na wyspach Makaronezji oraz w zachodniej i środkowej Azji^[5]^[7]^[8]^[9]. W Polsce rzadko w uprawie (rośliny wrażliwe na przymrozki)^[7], jako gatunek przejściowo dziczejący (efemerofit) podawany jest gojnik drobnokwiatowy Sideritis montana^[10].

Rośliny wykorzystywane są w ziołolecznictwie, najczęściej pod postacią ziołowej herbaty. Bywają także uprawiane jako ozdobne^[6].

Systematyka

Sideritis cypria

Sideritis hyssopifolia

Rodzaj z plemienia Stachydeae z podrodziny Lamioideae w obrębie rodziny jasnotowatych Lamiaceae^[4]. Odrębność rodzaju nie jest pewna – możliwe jest jego włączenie do rodzaju czyściec Stachys^[4].

Wykaz gatunków^[5]^[11]

Sideritis ajpetriana Klokov
Sideritis akmanii Aytac, Ekici & Donmez
Sideritis albiflora Hub.-Mor.
Sideritis × alcarazii D.Rivera, Obón & De la Torre
Sideritis × alfraedi Mateo & Pisco
Sideritis amagroi Marrero Rodr. & B.Navarro
Sideritis amasiaca Bornm.
Sideritis × anagae (Christ) ined.
Sideritis × angustifolia Lag.
Sideritis antiatlantica (Maire) Rejdali
Sideritis × antonii-joseph ii Font Quer & Rivas Goday
Sideritis × aragonensis Sennen & Pau
Sideritis arborescens Salzm. ex Benth.
Sideritis arguta Boiss. & Heldr.
Sideritis argyrea P.H.Davis
Sideritis × arizagana Font Quer
Sideritis armeniaca Bornm.
Sideritis atrinervia Klokov
Sideritis × baluei Font Quer
Sideritis barbellata Mend.-Heuer
Sideritis bilgeriana P.H.Davis
Sideritis boissieriana Peris, Stübing, Olivares & J.Martín
Sideritis bolleana Bornm.
Sideritis × bornmuelleri Negrín & P.Pérez
Sideritis bourgeana Boiss. & Reut.
Sideritis brevibracteata P.H.Davis
Sideritis brevicaulis Mend.-Heuer
Sideritis brevidens P.H.Davis
Sideritis briquetiana Font Quer & Pau
Sideritis bubanii Font Quer
Sideritis × cadevallii Font Quer
Sideritis caesarea H.Duman, Aytaç & Baser
Sideritis calduchii Cirujano, Roselló, Peris & Stübing
Sideritis canariensis L.
Sideritis × candelii Font Quer & Pau
Sideritis candicans Aiton
Sideritis carbonellii Socorro
Sideritis × carrissoana Font Quer
Sideritis catillaris Juz.
Sideritis chamaedryfolia Cav.
Sideritis cilicica Boiss. & Balansa
Sideritis cirujanoi Romo, Stübing, Roselló & Peris
Sideritis clandestina (Bory & Chaub.) Hayek
Sideritis condensata Boiss. & Heldr.
Sideritis congesta P.H.Davis & Hub.-Mor.
Sideritis cossoniana Ball
Sideritis cretica L.
Sideritis cuatrecasasii Peris, Stübing & Figuerola
Sideritis cypria Post
Sideritis cystosiphon Svent.
Sideritis dasygnaphala (Webb & Berthel.) Clos
Sideritis dendrochahorra Bolle
Sideritis dianica D.Rivera, Obón, De la Torre & A.Barber
Sideritis dichotoma Huter
Sideritis × difficilis Font Quer
Sideritis discolor Webb ex Bolle
Sideritis dubia Coulomb
Sideritis endressii Willk.
Sideritis eriocephala Marrero Rodr. ex Negrín & P.Pérez
Sideritis erythrantha Boiss. & Heldr.
Sideritis euboea Heldr.
Sideritis euxina Juz.
Sideritis × fernandezii Negrín & P.Pérez
Sideritis ferrensis P.Pérez & Négrin
Sideritis flaviflora Obón & D.Rivera
Sideritis fruticulosa Pourr.
Sideritis × gaditana Rouy
Sideritis galatica Bornm.
Sideritis × garrigae Font Quer
Sideritis germanicopolitan a Bornm.
Sideritis × ginesii Socorro, L.Cano & Espinar
Sideritis glacialis Boiss. – gojnik lodnikowy
Sideritis glauca Cav.
Sideritis gomeraea de Noé ex Bolle
Sideritis gossypina Font Quer
Sideritis grandiflora Salzm. ex Benth.
Sideritis × grossii Font Quer
Sideritis × guaxarae P.Pérez & Négrin
Sideritis guayedrae Marrero Rodr.
Sideritis gulendamii H.Duman & Karaveliogullari
Sideritis guyoniana Boiss. & Reut.
Sideritis hirsuta L.
Sideritis hispida P.H.Davis
Sideritis hololeuca Boiss. & Heldr.
Sideritis huber-morathii Greuter & Burdet
Sideritis hyssopifolia L. – gojnik hyzopolistny
Sideritis ibanezii Pau
Sideritis × iberica Sennen ex Font Quer
Sideritis ibrahimii Obón & D.Rivera
Sideritis ilicifolia Willd.
Sideritis imbricata H.Lindb.
Sideritis incana L.
Sideritis infernalis Bolle
Sideritis italica (Mill.) Greuter & Burdet
Sideritis jahandiezii Font Quer
Sideritis × kerguelenii D.Rivera, Obón & De la Torre
Sideritis kuegleriana Bornm.
Sideritis lacaitae Font Quer
Sideritis × lainzii Obón & D.Rivera
Sideritis lanata L.
Sideritis lasiantha Juss. ex Pers.
Sideritis laxispicata (Degen & Debeaux) Socorro, I.Tarrega & Zafra
Sideritis leptoclada O.Schwarz & P.H.Davis
Sideritis leucantha Cav.
Sideritis × liantei Obón & D.Rivera
Sideritis libanotica Labill.
Sideritis × linearifolia Lam.
Sideritis × llenasii Font Quer
Sideritis × loscosiana Font Quer
Sideritis lotsyi (Pit.) Bornm.
Sideritis lurida J.Gay ex Lacaita
Sideritis lycia Boiss. & Heldr.
Sideritis macrostachyos Poir.
Sideritis maireana Font Quer & Pau
Sideritis × marcelii Elias & Sennen
Sideritis marianica Obón & D.Rivera
Sideritis marminorensis Obón & D.Rivera
Sideritis marmorea Bolle
Sideritis mascaensis (Svent.) Marrero Rodr.
Sideritis × masferreri Font Quer
Sideritis maura de Noé
Sideritis × mauritii Maire & Sennen
Sideritis mezgouti Molero & J.M.Monts.
Sideritis molinae Stübing, Peris & Figuerola
Sideritis montana L. – gojnik drobnokwiatowy
Sideritis montserratiana Stübing, Roselló, Olivares & Peris
Sideritis × montserratii D.Rivera & Obón
Sideritis nervosa (Christ) Linding.
Sideritis niveotomentosa Hub.-Mor.
Sideritis nutans Svent.
Sideritis ochroleuca Noë ex Willk.
Sideritis oroteneriffae Négrin & P.Pérez
Sideritis ortonedae (Font Quer & Pau) Obón & D.Rivera
Sideritis osteoxylla (Pau ex Vicioso) Alcaraz, Peinado, Mart.Parras, J.S.Carrion & Sánchez-Gómez
Sideritis ovata Cav.
Sideritis ozturkii Aytaç & Aksoy
Sideritis × paradoxa Font Quer
Sideritis × paui Font Quer
Sideritis pauli Pau
Sideritis perfoliata L.
Sideritis × petriludovici Obón & D.Rivera
Sideritis phlomoides Boiss. & Balansa
Sideritis phrygia Bornm.
Sideritis pisidica Boiss. & Heldr.
Sideritis × puiggariana Font Quer
Sideritis pullulans Vent.
Sideritis pumila (Christ) Mend.-Heuer
Sideritis pungens Benth.
Sideritis pusilla (Lange) Pau
Sideritis raeseri Boiss. & Heldr.
Sideritis reverchonii Willk.
Sideritis × rodriguezii Borja ex D.Rivera & Obón
Sideritis romana L.
Sideritis rubriflora Hub.-Mor.
Sideritis × sagredoi Socorro, Molero Mesa, Casares & Pérez Raya
Sideritis × sanmiguelii Font Quer
Sideritis santosii Marrero Rodr.
Sideritis sauvageana D.Rivera & Obón
Sideritis scardica Griseb. – gojnik macedoński
Sideritis serrata Lag.
Sideritis serratifolia Hub.-Mor.
Sideritis sipylea Boiss.
Sideritis soluta Clos
Sideritis spinulosa Barnadez ex Asso
Sideritis stachydioides Willk.
Sideritis stricta Boiss. & Heldr.
Sideritis subatlantica Doum. ex Batt.
Sideritis sventenii (G.Kunkel) Mend.-Heuer
Sideritis syriaca L. – gojnik syryjski
Sideritis taurica Stephan ex Willd. – gojnik tauryjski
Sideritis tmolea P.H.Davis
Sideritis tragoriganum Lag.
Sideritis trojana Bornm.
Sideritis tugiensis S.Ríos, M.B.Crespo & D.Rivera
Sideritis × valentina Sennen & Pau
Sideritis × varoi Socorro & García-Gran.
Sideritis velayosiana Peris, Stübing, Roselló & Romo
Sideritis × velezana Pallarés
Sideritis villosa Coss. & Balansa
Sideritis viridifolia Dulac
Sideritis vulcanica Hub.-Mor.
Sideritis vuralii H.Duman & Baser
Sideritis × yvesiana Font Quer & Sennen

Zastosowanie i właściwości

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne.
Niektóre gatunki używane są jako aromatyczny dodatek do herbaty w krajach Bliskiego Wschodu. Rośnie m.in. w Górach Krymskich, gdzie jest nazywany 'tatarczajem'. Po arabsku nazywany 'مرمية' lub 'مريميّة' (myramiah), co często tłumaczone jest też jako szałwia libańska.
W antycznej Grecji napar z gojnika był podawany rannym żołnierzom, aby przyspieszyć gojenie ran.
W Grecji współczesnej zaparzany jest gatunek Sideritis raeseri, którego napar zwany jest tu „górską herbatą” (gr.: τσάι του βουνού). Przypisywane jej są właściwości lecznicze, zwłaszcza polegające na zapobieganiu przeziębieniom i niestrawnościom. Spożywanie gorącego naparu popularne jest zwłaszcza w okresie zimowym^[12], zaś latem wchodzi on w skład powszechnie dostępnych napojów orzeźwiających^[13].
W miesięczniku homeopatycznym regularne picie naparu zostało zalecone dla poprawy funkcjonowania mózgu, szczególnie w zaburzeniach pamięci^[14].
Gojnik tradycyjnie był stosowany w celu wspomagania trawienia, wspomożenia układu odpornościowego i stłumienia przeziębienia, grypy i innych wirusów, alergii i duszności, zatkania zatok, a nawet bólu i łagodnego lęku.
Przeprowadzono znaczące badania nad gojnikiem, które potwierdziły jego popularne zastosowanie w zapobieganiu przeziębieniom, grypie i alergiom. Większość tych badań przeprowadzono na uniwersytetach w Holandii oraz w Grecji, Turcji, Macedonii Północnej, Bułgarii i Albanii, gdzie roślina jest rodzima^[15].

Uprawa

Gojnik drobnokwiatowy jest najczęściej uprawianym gatunkiem gojnika w Bułgarii, Grecji, Albanii i Macedonii Północnej, gdzie uzyskano także jego szereg mieszańców^[16]. Jego sadzenie zaleca się przeważnie na wiosnę oraz uprawianie go na zewnątrz podczas okresu bezprzymrozkowego, zimą należy go przykryć bądź przenieść do pomieszczenia gwarantującego mu wyższą temperaturę. Gojnik zbierać należy podczas jego pełnego rozkwitu. Zwykle przed użyciem roślinę się suszy. ^[17].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].
↑ ^a ^b ^c Genus: Sideritis L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-26].
↑ ^a ^b ^c Sideritis L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-26].
↑ ^a ^b David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 855. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ThomasT. Koller ThomasT., Werkzeug gegen Schmerzen, „physiopraxis”, 11 (04), 2013, s. 30–33, DOI: 10.1055/s-0033-1345289, ISSN 1439-023X [dostęp 2020-01-26] .
↑ Janet C.J.C. Barber Janet C.J.C. i inni, Evolution of Endemic Sideritis (Lamiaceae) in Macaronesia: Insights from a Chloroplast DNA Restriction Site Analysis, „Systematic Botany”, 25 (4), 2000, s. 633–647, DOI: 10.2307/2666725, ISSN 0363-6445, JSTOR: 2666725 [dostęp 2020-01-26] .
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 167. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Nancy Gaifyllia: Greek Mountain Tea. The Spruce Eats, 27.08.2018. [dostęp 2019-01-26].
↑ Γιατί τσάι Tuvunu; Γιατί είναι Ελληνικό προιόν. Hellas Press Media, 2013. [dostęp 2019-01-27].
↑ LidiaL. Bięga LidiaL., Gojnik kontra demencja, choroba Alzheimera oraz infekcje, „Zdrowie bez leków” (13 (6/18)), czerwiec 2018, ISSN 2543-9588 .
↑ E.E. González-Burgos E.E., M.E.M.E. Carretero M.E.M.E., M.P.M.P. Gómez-Serranillos M.P.M.P., Sideritis spp.: Uses, chemical composition and pharmacological activities—A review, „Journal of Ethnopharmacology”, 135 (2), 2011, s. 209–225, DOI: 10.1016/j.jep.2011.03.014 [dostęp 2020-01-26] (ang.).
↑ B.G.B.G. Skrubis B.G.B.G., THE GREEK "MOUNTAIN TEA", „Acta Horticulturae” (144), 1984, s. 25–30, DOI: 10.17660/actahortic.1984.144.3, ISSN 0567-7572 [dostęp 2020-01-26] .
↑ Szałwia libańska (Sylwetka), www.mojpieknyogrod.pl [dostęp 2020-01-26] (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].

[grin-4] Genus: Sideritis L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-26].

[pow-5] Sideritis L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-26].

[mabb-6] David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 855. ISBN 978-1-107-11502-6.

[burnie-7] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[8] ThomasT. Koller ThomasT., Werkzeug gegen Schmerzen, „physiopraxis”, 11 (04), 2013, s. 30–33, DOI: 10.1055/s-0033-1345289, ISSN 1439-023X [dostęp 2020-01-26] .

[9] Janet C.J.C. Barber Janet C.J.C. i inni, Evolution of Endemic Sideritis (Lamiaceae) in Macaronesia: Insights from a Chloroplast DNA Restriction Site Analysis, „Systematic Botany”, 25 (4), 2000, s. 633–647, DOI: 10.2307/2666725, ISSN 0363-6445, JSTOR: 2666725 [dostęp 2020-01-26] .

[checklist2002-10] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[gawrys-11] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 167. ISBN 978-83-925110-5-2.

[12] Nancy Gaifyllia: Greek Mountain Tea. The Spruce Eats, 27.08.2018. [dostęp 2019-01-26].

[13] Γιατί τσάι Tuvunu; Γιατί είναι Ελληνικό προιόν. Hellas Press Media, 2013. [dostęp 2019-01-27].

[14] LidiaL. Bięga LidiaL., Gojnik kontra demencja, choroba Alzheimera oraz infekcje, „Zdrowie bez leków” (13 (6/18)), czerwiec 2018, ISSN 2543-9588 .

[15] E.E. González-Burgos E.E., M.E.M.E. Carretero M.E.M.E., M.P.M.P. Gómez-Serranillos M.P.M.P., Sideritis spp.: Uses, chemical composition and pharmacological activities—A review, „Journal of Ethnopharmacology”, 135 (2), 2011, s. 209–225, DOI: 10.1016/j.jep.2011.03.014 [dostęp 2020-01-26] (ang.).

[16] B.G.B.G. Skrubis B.G.B.G., THE GREEK "MOUNTAIN TEA", „Acta Horticulturae” (144), 1984, s. 25–30, DOI: 10.17660/actahortic.1984.144.3, ISSN 0567-7572 [dostęp 2020-01-26] .

[17] Szałwia libańska (Sylwetka), www.mojpieknyogrod.pl [dostęp 2020-01-26] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne

Gojnik (roślina)

Spis treści

Systematyka

Zastosowanie i właściwości

Uprawa

Przypisy

Media użyte na tej stronie