Golem

Rabin Löw i golem.
Gliniana figurka golema
Pomnik Golema w Poznaniu

Golem (hebr. ‏גולם‎ lub ‏גלם‎; jid. ‏גולם‎ gojlem) – istota utworzona z gliny na kształt człowieka, ale pozbawiona duszy rozumiejącej neszama, a zatem również zdolności mowy.

Hebrajskie słowo golem pojawia się w Biblii tylko raz, w Księdze Psalmów 139:16[1], który to werset tradycja talmudyczna wkłada w usta Adama[2]. W tym miejscu bywa ono tłumaczone jako „zarodek, embrion”, ale prawdopodobnie oznacza coś bezkształtnego, pozbawionego formy. W średniowieczu utożsamiano je z greckim pojęciem bezkształtnej materii – stgr. ἡ ὕλη (hē hýlē). Część tradycji żydowskiej traktuje również Adama przed obdarzeniem go bożym tchnieniem jako golema.

Tworzenie golema przez ludzi wiąże się z powtarzaniem procesu bożej kreacji. Jako że uważano, iż została ona dokonana za pomocą liter alfabetu hebrajskiego, również przez odpowiednie ich układy próbowano ponowić ten akt. Pierwsze przekazy o golemie utworzonym przez człowieka zawiera Talmud. Później na stałe praktyki te związane były z magicznym wykorzystaniem traktatu Sefer Jecira i odtworzeniem podanej tam struktury boskiej kreacji.

Legenda

Najbardziej znana legenda na temat golema mówi o stworzeniu go przez rabina Jehudę Löw ben Bezalela z Pragi (urodzonego w Poznaniu), znanego również jako Maharal.

W drugiej połowie XVI w. nasiliły się ataki na praskich Żydów, których posądzano o bezbożne praktyki i okultyzm. Aby obronić siebie i innych, rabin Maharal ulepił z gliny wielką postać człowieka, którą następnie ożywił za pomocą tajemnych rytuałów i modłów, na koniec wypisując na czole lub wkładając do ust Golema pergamin ze słowem Emet (w języku hebrajskim słowo to, אמת, oznacza „prawdę”). Wymazanie pierwszej litery powodowało powstanie słowa met (w języku hebrajskim מת oznacza „śmierć”) co odbierało życie istocie. Według innych mogło to być również słowo Adam, czyli „człowiek”, natomiast po wymazaniu pierwszej litery dam, co oznacza po hebrajsku „krew”. Tak stworzona istota była jednak niema i bezmyślna, gdyż nie została stworzona przez Boga; mogła tylko wykonywać polecenia i pracować, sama nie mając własnej, wolnej woli.

Według jednej z wersji legendy[3], po obronie Żydów przed atakami ludności, Golem wpada w szał i zaczyna mordować tych, którym służył; Maharal wyjmuje mu pergamin z ust i wykreślając pierwszą literę ze słowa Emet sprawia, że istota staje się na powrót glinianym posągiem. W innej wersji legendy, po wykonaniu pracy Maharal unieruchamia Golema zabierając mu pergamin ze słowem, a następnie ukrywa na strychu praskiej synagogi.

Szczątki Golema znajdują się jakoby na strychu synagogi w Pradze (Egon Erwin Kisch, Jarmark sensacji).

Golem w kulturze masowej

W literaturze:

W filmie:

W teatrze:

W muzyce:

  • piosenka Golem polskiej grupy rockowej Exodus z pierwszej połowy lat 80. XX wieku
  • piosenka Golem niemieckiej grupy metalowej Protector z lat 90. XX wieku
  • utwór Der Golem amerykańskiej grupy Fantômas grającej metal awangardowy

Występuje również w wielu grach komputerowych czy opowiadaniach utrzymanych w klimatach fantasy w charakterze przeciwników, np. w serii gier Heroes of Might and Magic, czy też elementów fabuły, jak w grze Wiedźmin 2: Zabójcy królów.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ps 139,16 w przekładach Biblii.
  2. ↑ Laura Quercioli Mincer: Golem – „symbol duszy”. W: H. Lejwik: Golem. Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2017, s. 9. ISBN 978-83-65459-04-6.
  3. ↑ Gershom Scholem, Kabała i jej symbolika, Kraków: Aletheia, 1996.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Golem Poznan.jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Golema w Poznaniu - al. Marcinkowskiego autorstwa Davida Cerneho.
Golem and Loew.jpg
Rabi Loew and Golem.
Clay-golem.jpg
Autor: Michal Maňas , Licencja: CC BY 4.0
statue of clay golem depicting Prague Golem. (Photo taken in the Czech Republic).