Goryczka

Goryczka
Ilustracja
Goryczka wiosenna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

goryczkowate

Rodzaj

goryczka

Nazwa systematyczna
Gentiana L.
Sp. Pl. 227. 1753
Typ nomenklatoryczny

Gentiana lutea L.[3]

Goryczka dynarska
Goryczka kropkowana
Goryczka wiosenna

Goryczka (Gentiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny goryczkowatych. Rodzaj ten obejmuje ok. 335[5]–400[6] gatunków. Występują one na całym świecie, głównie w klimacie umiarkowanym, na obszarach górskich[6][7]. Zasiedlają alpejskie łąki, miejsca skaliste, bagna i widne lasy[7]. Pochodzenie naukowej nazwy Gentiana wiązane jest z imieniem króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiosa, któremu przypisywano odkrycie leczniczych właściwości tych roślin[8]. Rośliny znajdują zastosowanie lecznicze, w szczególności goryczka żółta, używana także do barwienia likierów[7].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę umiarkowaną półkuli północnej. W strefie międzyzwrotnikowej obejmuje obszary górskie – w południowej Azji sięgając po Nową Gwineę i wschodnią Australię oraz w Ameryce Środkowej i wzdłuż obszarów górskich Ameryki Południowej do jej południowej części włącznie z Falklandami[5]. Ogromna większość gatunków rośnie w Azji – ok. 300[7], z czego w Chinach ok. 250[5]. W Europie występuje 29 gatunków (z czego 8 w Polsce[9]). Na innych kontynentach poza Eurazją występują bardzo nieliczne gatunki[7], w Afryce rodzaj reprezentowany jest tylko w Maroku[5].

Gatunki flory Polski[9]

Morfologia

Pokrój
Przeważnie byliny kłączowe, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie[6]. Zwykle są to niskie rośliny alpejskie, ale należą tu też gatunki osiągające do 1,5 m wysokości[7]. Pędy są prosto wzniesione lub podnoszące się, z łodygami często kreskowanymi lub kanciastymi. Niektóre gatunki mają system korzeniowy wiązkowy, inne palowy, z tęgim i drewniejącym korzeniem, czasem występuje kilka zgrubiałych korzeni[10].
Liście
Naprzeciwległe (rzadko okółkowe lub skupione w rozecie przyziemnej[10]), całobrzegie, siedzące, zwykle nagie[7].
Kwiaty
Wyrastają pojedynczo lub po kilka skupionych w wierzchotkach, czasem dodatkowo skupionych w szczytowym lub okółkowym kwiatostanie złożonym[10]. Kwiaty są duże, promieniste, zwykle pięciokrotne (rzadko 4-, 6–8-krotne[10]) o koronie zrosłopłatkowej, rurkowatej, dzwonkowatej lub lejkowatej, różnie zabarwionej. W pąku płatki korony skręcone[7]. Kielich zrosłodziałkowy, z ząbkami nitkowatymi do jajowatych i wyraźnymi wiązkami przewodzącymi[10]. Pręcików jest 5, ich pylniki są zwykle okazałe[7], a nitki przyrośnięte do nasady rurki korony, u nasady oskrzydlone[10]. Zalążnia górna (siedząca lub wyniesiona na gynoforze[10]), dwukomorowa. Znamiona tęgiego i krótkiego zwykle słupka są 2-łatkowe lub 2-wrębne[7], rzadziej szyjka jest nitkowato wydłużona[10]. Cechą charakterystyczną, różniącą goryczki od podobnego rodzaju goryczuszka jest występowanie w koronie wyrostków między łatkami i brak rzęsek w gardzieli korony.
Owoc
Wielonasienna, walcowata lub elipsoidalna[10] torebka otwierająca się dwiema klapami. Nasiona często oskrzydlone[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae), z plemienia Gentianeae i podplemienia Gentianinae[4].

Rodzajem siostrzanym względem Gentiana jest Tripterospermum. Rodzaje te rozdzieliły się 9,45 miliona lat temu. Oba tworzą jeden z dwóch głównych kladów w obrębie podplemienia Swertiinae. Do drugiego kladu należy kilka rodzajów obejmujących gatunki w tradycyjnym, szerokim ujęciu zaliczane do Gentiana takie jak: Gentianopsis, goryczuszka Gentianella i Comastoma[11].

Relacje filogenetyczne w obrębie podplemienia Swertiinae[11]
Swertiinae


Tripterospermum



Gentianagoryczka





Gentianopsis




Halenia




Swertianiebielistka




Gentianellagoryczuszka




Lomatogonium



Comastoma








Lista gatunków

Ochrona

W Polsce wszystkie gatunki goryczki występujące dziko objęte są ochroną gatunkową.

Zastosowanie

Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki mają własności lecznicze. Za odkrywcę leczniczych właściwości wyciągu z goryczki górskiej uznaje się Gentiosa, króla Ilirii[12].

Gatunki uprawiane[13][14]
  • goryczka alpejska Gentiana alpina Vill.
  • goryczka bezłodygowa Gentiana acaulis L.
  • goryczka Bursera Gentiana burseri Lapeyr.
  • goryczka biała Gentiana alba Muhl.
  • goryczka dahurska Gentiana dahurica Fisch.
  • goryczka drewniejąca Gentiana dendrologi C.Marquand
  • goryczka drobnolistna Gentiana angustifolia Vill.
  • goryczka Farrera Gentiana lawrencei Burkill
  • goryczka kaszmirska Gentiana cachemirica Decne.
  • goryczka lagodechijska Gentiana lagodechiana Grossh.
  • goryczka Makino'ego Gentiana makinoi Kusn.
  • goryczka Newberryego Gentiana newberryi A.Gray
  • goryczka odporna Gentiana gelida Bieb.
  • goryczka Oliviera Gentiana olivieri Griseb.
  • goryczka osobliwa Gentiana paradoxa Albov
  • goryczka pannońska Gentiana pannonica Scop.
  • goryczka Parryego Gentiana parryi Engelm.
  • goryczka paskowana Gentiana sino-ornata Balf.f.
  • goryczka purpurowa Gentiana purpurea L.
  • goryczka rozesłana Gentiana decumbens L.f.
  • goryczka rurkowata Gentiana siphonantha Maxim. ex Kusn.
  • goryczka siedmiodzielna Gentiana septemfida Pall.
  • goryczka stożkowata Gentiana obconica T.N.Ho
  • goryczka szczecinkowata Gentiana setigera A.Gray
  • goryczka szerokokielichowa Gentiana prolata Balf.f.
  • goryczka szorstka Gentiana scabra Bunge
  • goryczka trójkwiatowa Gentiana triflora Pall.
  • goryczka tybetańska Gentiana tibetica King
  • goryczka Walujewa Gentiana walujewii Regel & Schmalh.
  • goryczka wielkolistna Gentiana macrophylla Pall.
  • goryczka zachodnia Gentiana occidentalis Jakow.
  • goryczka żółta Gentiana lutea L.

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-11-30] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
  4. a b Genus Gentiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-15].
  5. a b c d Gentiana Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-15].
  6. a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 208. ISBN 0-333-74890-5.
  8. Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 76. ISBN 83-05-12868-7.
  9. a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 87, ISBN 978-83-62975-45-7.
  10. a b c d e f g h i Gentiana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-15].
  11. a b Yu Zhang, Jingya Yu, Mingze Xia, Xiaofeng Chi, Gulzar Khan, Shilong Chen, Faqi Zhang. Plastome sequencing reveals phylogenetic relationships among Comastoma and related taxa (Gentianaceae) from the Qinghai–Tibetan Plateau. „Ecology and Evolution”. 11, 22, s. 16034-16046, 2021. DOI: 10.1002/ece3.8274. 
  12. Praca zbiorowa: Oxford - Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Indoeuropejczycy - Celtowie. T. 12. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 171. ISBN 83-7425-367-3.
  13. Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  14. Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 88-89. ISBN 978-83-925110-5-2.

Media użyte na tej stronie

Gentiana dinarica.jpg
(c) I, Chrumps, CC BY-SA 4.0
Goryczka dynarska
Gentiana punctata a1.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Gentiana punctata (pl. goryczka kropkowana)
Gentiana verna a2.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC BY 2.5
Gentiana verna
Gentiana spp Sturm11.jpg

1. Gentiana bavarica L., 2. Gentiana verna L.

Original Caption
1. Bayerischer Enzian, Gentiana bavarica
2. Frühlings-Enzian, Gentiana verna