Goryczka kropkowana

Goryczka kropkowana
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządgoryczkowce
Rodzinagoryczkowate
Rodzajgoryczka
Gatunekgoryczka kropkowana
Nazwa systematyczna
Gentiana punctata L.
Sp. Pl. ed. 1227 (1753)[3]
Synonimy
  • Coilantha campanulata G.Don
  • Coilantha punctata G.Don
  • Gentiana campanulata Jacq.
  • Gentiana immaculata Pers.
  • Gentiana purpurea Vill.
  • Gentianusa punctata (L.) Pohl[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
Status iucn3.1 LC pl.svg

Goryczka kropkowana[5] (Gentiana punctata L.) – gatunek rośliny należący do rodziny goryczkowatych. Nazwa, od łacińskiego słowa punctatus – punktowany, kropkowany – nawiązuje do charakterystycznie, drobno nakrapianych kwiatów.

Gatunek subatlantycki, europejski. Występuje w Alpach, Sudetach, Karpatach oraz w górach Półwyspu Bałkańskiego[6]. W Alpach zwykle od 1100 do 2600 m n.p.m., wyjątkowo nawet do 3600 m n.p.m.[7] W Karpatach w najwyższych pasmach Beskidów, w Tatrach i Niżnych Tatrach. W Sudetach w masywie Śnieżnika i w Wysokim Jesioniku[7].

W Polsce jest pospolita w Tatrach i na Babiej Górze[8].

Morfologia

Łodyga
Gruba, nierozgałęziona, do 80 cm wysokości. Pod ziemią roślina posiada bardzo grube, długie do 1 m i rozgałęzione kłącze[8].
Liście
Ulistnienie nakrzyżległe. Liście duże, podługowato-jajowate, pofałdowane wzdłużnie, o wyraźnych 5 nerwach. Dolne zebrane w różyczki liściowe, krótkoogonkowe, górne o nasadach zrośniętych i obejmujących łodygę[8].
Kwiaty
Obupłciowe, siedzące, zebrane po 2–7 w kątach liści szczytowych, zaś na szczycie pędu tworzące główki. Pojedynczy kwiat ma długość 2,5-3,5 cm. Kielich dzwonkowaty, bardzo płytki o 5 lub więcej działkach niejednakowej długości. Korona zrosłopłatkowa, wycięta górą w 6–8 płatków o barwie brudnawożółtej. Cała korona wyraźnie nakrapiana nieregularnie czarnymi, niewielkimi plamkami. Słupek o długiej szyjce, otoczony wieloma pylnikami[9][8].
Owoc
Podłużna, pękająca na pół torebka z dość dużymi, spłaszczonymi i błoniasto obrzeżonymi nasionami[8].

Biologia i ekologia

Bylina. Kwitnie od lipca do sierpnia. Entomofil, kwiaty zapylane są przez trzmiele[10]. Anemochor. Rośnie na górskich murawach, trawiastych zboczach i piargach, zawsze jednak na podłożu o odczynie kwaśnym, lub przynajmniej niezasadowym (granit, piaskowiec). Lubi gleby głębokie, gliniaste, z zawartością kwaśnego humusu. Preferuje miejsca z długo utrzymującą się pokrywą śniegową[7]. W Tatrach podchodzi do wysokości 2500 m n.p.m., główny obszar jej występowania to piętro kosówki i piętro halne. Na Babiej Górze dochodzi aż pod kopułę szczytową[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calamagrostietum villosae[11].

W Polsce gatunek objęty jest ścisłą ochroną. Ze względu na swoje lecznicze właściwości bywa wykopywana[8].

Zastosowanie

Roślina lecznicza. Surowiec zielarski: korzeń goryczki (Radix Gentianae). Zawiera gorycze glikozydowe (m.in. gencjopikrynę, która hydrolizuje do glukozy i gencjogeniny, alkaloidy (m.in. gencjanina), pektyny, fitosterole. Substancje goryczkowe wpływają stymulująco na wydzielanie soków trawiennych w żołądku, przez co pobudzają czynności trawienia i pośrednio wydzielanie żółci. Wpływają przez to ogólnie wzmacniająco na organizm. Stosowane w zaburzeniach trawiennych, braku łaknienia, biegunce, zgadze[12].

Filatelistyka

Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający goryczkę kropkowanę o nominale 3,40 , w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[13].

Pokrój
Kwiat
Pokrój

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-11-30] (ang.).
  3. a b The Plant List. [dostęp 2017-01-11].
  4. Gentiana punctata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  5. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  7. a b c Randuška Dušan, Križo Milan: Chránené rastliny, wyd. Príroda, Bratislava 1983
  8. a b c d e f g Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  9. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  10. Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
  11. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  12. Goryczka – Gentiana w praktycznej fitoterapii. [dostęp 2017-01-12].
  13. Marek Jedziniak: Rośliny chronione (pol.). www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31].

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Gentiana punctata a1.jpg
Autor: Opioła Jerzy, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Gentiana punctata (pl. goryczka kropkowana)
Gentiana punctata a5.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gentiana punctata
Gentiana punctata - 2016.jpg
Autor: Simon Strueux, Licencja: CC0
Gentiana punctata
Deutschlands flora in abbildungen nach der natur (13085332645).jpg
Deutschlands flora in abbildungen nach der natur /