Gotska Sandön

Gotska Sandön

Zdjęcie lotnicze Gotska Sandön
Kontynent	Europa
Państwo	Szwecja
Akwen	Morze Bałtyckie
Powierzchnia	36 km²
Położenie na mapie Gotlandii Gotska Sandön
Położenie na mapie Szwecji Gotska Sandön
58°22′16″N 19°14′25″E/58,371111 19,240278

Gotska Sandön – szwedzka wyspa na Morzu Bałtyckim, położona ok. 38 km na północ od Fårö. Administracyjnie stanowi część prowincji Gotland. Jest długa na 9 km, a w najszerszym miejscu osiąga 6 km. Jej powierzchnia wynosi 36 km². Najwyżej położony punkt na wyspie (wydma Höga åsen) leży na wysokości 42 m n.p.m. W większości porasta ją naturalny las sosnowy i pokrywają ruchome wydmy. Obszar wyspy objęty jest ochroną, stanowi teren parku narodowego.

Położenie i warunki naturalne

Wyspa jest najwyższą, wystającą ponad powierzchnię morza częścią 120 kilometrowej ławicy, rozciągającej się od rejonu Salvorev na północny wschód od Gotlandii, aż do Kopparstenarna, 20 km na północny zachód od Gotska Sandön. Ławica powstała podczas topnienia lodowca skandynawskiego, około 11 tys. lat temu. W wyniku podnoszenia się lądu na skutek ruchów izostatycznych wyspa wynurzyła się około 5–6 tys. lat temu^[1].

Prawie cała wyspa jest zbudowana z piasku, z wyjątkiem kamienistych plaż na jej południowym wschodzie oraz moreny, odsłoniętej na cyplu Högaland na południu.

Część wyspy jest pagórkowata – wiatr utworzył dość duże wydmy w jej środkowej części. Wydmy te zostały później ustabilizowane przez porastającą je roślinność. Inne obszary wydmowe na Gotska Sandön to pas wydm dookoła wybrzeża, wysokich na 10–15 m i szerokich na 100–300 m, oraz położone najbliżej morza białe, ruchome wydmy, które przemieszczają się z prędkością ok. 6 m na rok. Między pasem wydm nadmorskich a lasem w centrum wyspy, wzdłuż zachodniej i północno-wschodniej plaży, leżą obszary zwane „burgen”. Są to tereny płaskie, częściowo porośnięte drzewami, z dużą ilością kamieni odsłoniętych przez wiatr. Ilość piasku na wyspie znalazła swe odzwierciedlenie w nazwie, gdyż w języku szwedzkim „Gotska Sandön” oznacza w dosłownym przekładzie „Gotlandzka Wyspa Piaskowa”.

Fauna i flora

Zwierzęta

Ssaki

W wyniku izolacji wyspy żyje na niej niewiele gatunków ssaków. Jedyne gatunki lądowe to nietoperze oraz zając bielak (Lepus timidus). Foki szare (Halichoerus grypus) są najczęstszymi zwierzętami morskimi odwiedzającymi Gotska Sandön i wody otaczające wyspę, jednak niewiele z nich rozmnaża się na wyspie. Focze Miejsce (po szwedzku Säludden), położone na północno-wschodnim wybrzeżu, jest wydzielonym obszarem ochrony fok i dostęp do niego jest zabroniony przez cały rok^[2].

Ptaki

Najliczniejsze stada ptaków na wyspie można spotkać wiosną oraz wczesnym latem, kiedy Gotska Sandön jest odwiedzana przez ptaki morskie, siewkowce oraz liczne wróblowe^[3]. Większość ptaków lądowych zatrzymuje się, aby odpocząć na wyspie. Nie pozostają jednak na długo, głównie ze względu na niewielką ilość wody pitnej oraz późno pojawiające się owady, co powoduje niedobór pokarmu dla ptaków owadożernych.

Na Gotska Sandön gnieździ się niewiele gatunków ptaków. Krzyżodziób sosnowy (Loxia pytyopsittacus) jest jednym z liczniejszych, głównie z powodu obfitości źródła pokarmu, jakim są nasiona sosny zwyczajnej. Młode krzyżodzioby wykluwają się już w marcu, kiedy nasion sosny jest pod dostatkiem.

Inne gnieżdżące się na wyspie ptaki to: edredon (Somateria mollissima), ostrygojad (Haematopus ostralegus), tracz nurogęś (Mergus merganser), mewa srebrzysta (Larus argentatus), mewa żółtonoga (Larus fuscus), grubodziób (Coccothraustes coccothraustes) oraz pliszki (Motacilla).

Na wyspie nie ma dużych ptaków drapieżnych, częściowo z powodu braku gryzoni.

Owady

Owady na Gotska Sandön stanowią szczególną grupę zwierząt z kilku względów. Pomimo niewielkiej różnorodności biotopów, są one reprezentowane przez liczne gatunki. Większość gatunków związana jest z wieloletnimi borami sosnowymi lub otwartymi piaskami. Niektóre z nich zostały opisane po raz pierwszy na Gotska Sandön, inne mają tutaj swoje jedyne stanowiska w Europie Północnej. Jednym z interesujących przykładów jest motyl Horisme aemulata^[4]. Motyl ten jest charakterystyczny dla Uralu oraz Alp, występuje także na jednym stanowisku na Gotlandii. Jednak na Gotska Sandön jest dość pospolity, szczególnie w rzadkim borze sosnowym na północnym wschodzie wyspy. Inną cechą charakterystyczną jest mała liczba komarów, bąkowatych oraz meszek spowodowana niewielką ilością wody powierzchniowej, niezbędnej do rozwoju larw tych owadów.

Otwarte piaski wydm stanowią specyficzne siedlisko z ekstremalnym mikroklimatem. Powierzchnia piasku jest wystawiona na promienie słoneczne oraz silny, morski wiatr, w związku z czym bardzo często jest sucha. Niewiele zmienia tę sytuację luźna i cienka warstwa humusu. Stąd też znaczną część entomofauny stanowią gatunki ciepłolubne, m.in. żądłówki, które budują swoje gniazda w piasku i polują w ich najbliższej okolicy, oraz żuki, które spędzają dzień zagrzebane w piasku, a wychodzą polować w nocy. Plaże i wydmy zamieszkane są przez liczne mrówkolwy (reprezentowane przez dwa gatunki – Euroleon nostras oraz Myrmeleon europaeus).

Otwarte piaski i las w północnej części Gotska Sandön

Występowanie dużej liczby gatunków żuków na wyspie jest głównie związane z obecnością starodrzewi sosnowych, które zachowały w znacznym stopniu swój pierwotny charakter. Bardzo stare i martwe drzewa nie są usuwane i tworzą zróżnicowane środowiska sprzyjające różnorodności gatunkowej. Wiele z rzadkich gatunków owadów żyje na lub w rozkładającym się drewnie sosnowym.

Rzadkie gatunki na wyspie to m.in. Pogonocherus caroli (żuk ten występuje głównie w Europie południowej, a jego jedyne stanowisko w Skandynawii znajduje się na Gotska Sandön)^[5], oraz Bombidon obscurellum^[6].

Bardziej pospolite gatunki żuków to kruszczyca złotawka (Cetonia aurata), Tragosoma depsarius oraz przedstawiciele rohatyńcowatych.

Szata roślinna

Gotska Sandön jest pokryta głównie borami sosnowymi, które w znacznej części mają charakter naturalny. W wielu miejscach las jest tego samego wieku i wysokości, jednakże w wyniku polityki nieinterwencji (jedyny przypadek w Parkach Narodowych Szwecji^[7]) martwe drzewa stojące bądź leżące są dość częste. Z powodu niewielkich ilości wody i składników odżywczych, las na wyspie rośnie dość wolno. Gatunki tworzące runo to wrzos (Calluna vulgaris), borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea), bażyna czarna (Empetrum nigrum), chrobotek (Cladonia), rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, widłoząb miotlasty Dicranum scoparium oraz gajnik lśniący Hylocomium splendens. Inne gatunki to między innymi listera sercowata (Listera cordata) oraz tajęża jednostronna (Goodyera repens).

Bór sosnowy

Las sosnowy na Gotska Sandön

Bór sosnowy na wyspie jest w znacznej części pochodzenia naturalnego^[7]. Podejmowano próby gospodarowania lasem, początkowo w prymitywny sposób, przez wypalanie. Badania dendrochronologiczne wykazały, że pożary miały miejsce na wyspie 30 razy od 1487 r. Większość z nich była wywołana w XVI i XVII wieku, prawdopodobnie przez ludzi, którzy chcieli poprawić warunki wypasania owiec. Ostatnie pożary miały miejsce w 1880 r., kiedy spaliła się znaczna część lasu we wschodnim obszarze wyspy oraz w 1917 r., kiedy mały obszar na południowym wschodzie Gotska Sandön uległ spaleniu. Ślady dawnych pożarów widoczne są na pniach wielu drzew na wyspie. Pozostałości po pożarach (np. drzewa umierające od uszkodzeń) są bardzo ważnym składnikiem biotopu owadów żyjących na martwym drewnie. Prawdopodobnie powtarzające się pożary są przyczyną rzadkości świerków na wyspie.

Na Gotska Sandön istnieją ślady po pozyskiwaniu drewna. Proces intensywnego pozyskiwania rozpoczął się w latach 20. XIX w. i trwał z niewielkimi przerwami do lat 40. XX w. Znaczna część drewna była przeznaczona na budowę łodzi, więc ścinano głównie najcięższe, najwyższe i najbardziej proste sosny. W latach 20. XX w. część lasu została „posprzątana” poprzez usunięcie chorych, uszkodzonych i martwych drzew. Ostatnie drewno pozyskano z Gotska Sandön w 1966 roku^[8].

Las liściasty

Na wyspie znajduje się ok. 20 większych i mniejszych płatów lasu liściastego. Największy z nich to Stora Idemoren (mor w dialekcie z wyspy Fårö oznacza drzewa liściaste), który znajduje się na południe od latarni morskiej. Lasy liściaste porastają obniżenia terenu, gdzie woda gruntowa jest bliżej powierzchni.

Główne gatunki drzew i krzewów to: topola osika (Populus tremula), leszczyna pospolita (Corylus avellana), dąb (Quercus), jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), cis pospolity (Taxus baccata), wierzba iwa (Salix caprea), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), brzoza (Betula) oraz jałowiec pospolity (Juniperus communis). Gatunki zielne to marzanka wonna (Galium odoratum), prosownica rozpierzchła (Milium effusum), pszeniec leśny (Melampyrum sylvaticum), orlica pospolita (Pteridium aquilinum), konwalia majowa (Convallaria majalis), mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi), fiołek Rivina (Viola riviniana), żankiel zwyczajny (Sanicula europaea), turzyca palczasta (Carex digitata), śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa), malina kamionka (Rubus saxatilis), zimoziół północny (Linnaea borealis) i wyka kaszubska (Vicia cassubica). Występują tu także storczyki: buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), buławnik czerwony (C. rubra), podkolan biały (Platanthera bifolia), gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), listera jajowata (Listera ovata) i storczyk kukawka (Orchis militaris). Stwierdzono tu także mieszańca obu miejscowych gatunków buławników.

Brzegi

Naturalne obszary wyspy nie porośnięte lasami zajęte są przez wydmy szare i białe oraz przez kamieniste burgen (porośnięte przez macierzankę piaskową (Thymus serpyllum), rozchodnika ostrego (Sedum acre), mącznicę lekarską (Arctostaphylos uva-ursi), ukwap dwupienny (Antennaria dioica)).

Brzeg wyspy

Wydmy szare porośnięte są m.in. przez szczotlichę siwą (Corynephorus canescens), turzycę piaskową (Carex arenaria), chrobotka reniferowego (Cladonia rangiferina), płaty mszaków oraz kępy piaskownicy zwyczajnej (Ammophila arenaria). W głębszych obniżeniach, gdzie woda gruntowa jest bliżej powierzchni oraz gdzie może gromadzić się martwa materia z roślin rosnących wyżej, flora jest znacznie bogatsza. Dodatkowo podwyższony poziom wapnia sprawia, że rosną tam takie gatunki jak: pierwiosnek omączony (Primula farinosa), kukułka Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens) oraz kruszczyk błotny (Epipactis palustris). Tysiące pierwiosnków omączonych kwitnie wiosną na Inre dynkärret (Wewnętrzne Bagno Wydmowe – jedno z większych zagłębień międzywydmowych) w południowej części Gotska Sandön.

Białe wydmy porośnięte są przede wszystkim gatunkami roślin odpornymi na nieustanne zasypywanie. Do takich należą piaskownica zwyczajna, wydmuchrzyca piaskowa (Elymus arenarius), groszek nadmorski (Lathyrus japonicus), turzyca piaskowa (Carex arenaria), modrak morski (Crambe maritima) oraz rzadki i zagrożony mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum). Bliżej linii brzegowej rosną gatunki odporne na zasolenie. Wśród nich są: honkenia piaskowa (Honkenya peploides), solanka kolczysta (Salsola kali), rukwiel nadmorska (Cakile maritima) oraz łoboda nadbrzeżna (Atriplex littoralis). Bardzo rzadki rdest nadbrzeżny (Polygonum oxyspermum) również jest spotykany na plażach wyspy, głównie w północnej części wybrzeża. Urzet barwierski (Isatis tinctoria) rośnie na bardziej kamienistych plażach, głównie w rejonach Hamnudden i Högland.

Obszary uprawne

Otwarte tereny w rejonie Gamla gården (Stara Farma), które obecnie są regularnie koszone, w przeszłości służyły jako pola uprawne i pastwiska. Świadczą o tym gatunki roślin, które można znaleźć na tym terenie. Gatunki takie jak krwawnik pospolity (Achillea millefolium), przetacznik ożankowy (Veronica chamaedrys), koniczyna polna (Trifolium arvense), lepnica zwisła (Silene nutans), szczaw zwyczajny (Rumex acetosa), posłonek rozesłany (Helianthemum nummularium), powój polny (Convolvulus arvensis), pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta) są związane z antropogenicznymi biotopami i licznie występują na łąkach i nieużytkach Gotska Sandön.

Suche łąki w rejonie Hamnudden obfitują w liczne gatunki roślin: skalnica ziarenkowata (Saxifraga granulata), fiołek psi (Viola canina), fiołek skalny (Viola rupestris), iglica pospolita (Erodium cicutarium), wiosnówka pospolita (Erophila verna), rzodkiewnik pospolity (Arabidopsis thaliana), jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella), jaskier bulwkowy (Ranunculus bulbosus), lucerna sierpowata (Medicago falcata), wilżyna rozłogowa (Ononis repens), groszek leśny (Lathyrus sylvestris), krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor), bylica polna (Artemisia campestris), kokoryczka wonna (Polygonatum odoratum), macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum), przetacznik kłosowy (Veronica spicata), podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria) oraz bardzo rzadka ostrołódka kosmata (Oxytropis pilosa). Inny rzadki gatunek rosnący na Gotska Sandön to zaraza macierzankowa (Orobanche alba). Prawdopodobnie jest to najdalej na północ położone stanowisko tego gatunku na świecie^[8].

Historia

Pomimo izolacji Gotska Sandön ślady ludzkiej obecności sięgają epoki kamienia^[8]. Prawdopodobnie ludzie nie żyli wówczas na wyspie na stałe. Przez długi czas Gotska Sandön była bazą myśliwych polujących na foki.

Na wyspie znaleziono także ślady kontaktów z Rzymem^[9].

Nie wiadomo kiedy osiedlono się tam na stałe, lecz eksponaty wystawione w Szwedzkim Muzeum Historycznym oraz w Muzeum Historycznym Gotlandii w Visby datowane na średniowiecze wskazują, że w tym czasie na Gotska Sandön ludzie przebywali już bez przerw. Liczne ślady ludzkiej bytności odnajdywano w pobliżu Gamla gården oraz Säludden.

Najwcześniejsza pisemna wzmianka o wyspie pojawiła się w 1539 r. w Carta Marina, mapie północy Olausa Magnusa^[8]. Późniejsze wzmianki mówią o przynależności wyspy do Królestwa Danii oraz o wynajmowaniu jej przez ludzi z Fårö. Według ustaleń Pokoju w Brömsebro w 1645 r., Gotska Sandön stała się szwedzkim terytorium.

Mieszkańcy Fårö wykorzystywali wyspę nie tylko jako swoją bazę rybacką i myśliwską. Przez długi czas wypasano tam także owce. Było to przyczyną konfliktów między władzami a pasterzami przez kilkadziesiąt lat w XVII w. Od połowy XVII w. wyspa kilkakrotnie zmieniała zarządcę, aby w 1859 r. ostatecznie trafić pod zarząd władz państwowych. W tym samym roku zaczęła działać pierwsza latarnia morska na Gotska Sandön.

15 września 1939 w pobliżu Gotska Sandön na 2 dni zatrzymał się ORP Ryś^[10].

Wyspa znalazła się w centrum uwagi w czasach zimnej wojny. Gotska Sandön oraz otaczające ją wody ważne strategicznie dla Szwecji, były obiektem sporu ze Związkiem Radzieckim o wytyczenie granic obszarów połowowych. Spory zakończyło porozumienie zawarte w 1988 roku^[11].

W 1993 r. na wyspie wylądowali nielegalni imigranci kurdyjscy, którzy zamierzali przedostać się do Szwecji^[12].

Latarnie morskie

Obecnie na wyspie działają 2 z 3 zbudowanych tutaj latarni morskich^[13].

• Pierwsza, zbudowana w 1859 przez Nilsa Gustafa von Heidenstam jest drewnianą, 12-boczną wieżą o wysokości 24 m. Stoi ona na północno-zachodnim cyplu wyspy. Wraz z nią postawiono kilka budynków pomocniczych oraz mieszkalnych. W pobliżu latarni zgromadzono kilka przedmiotów z historii wyspy: armaty z rosyjskiego parowca, który wszedł na mieliznę w pobliżu wyspy, stare kotwice, niemiecką minę morską z czasów II wojny światowej.

Muzeum przyrodnicze na Gotska Sandön

Niedaleko latarni znajduje się też drewniana łódź, na której podczas II wojny światowej na Gotska Sandön przybyli uciekinierzy z Estonii. Latarnia jest udostępniona dla turystów do zwiedzania. Błyska białym światłem co 5 s. Dodatkowo stałe czerwone światło jest skierowane na północ.

• Latarnia w Kyrkudden – zbudowana w 1913. Świeci trzy białe błyski co 9 s. Latarnia ma 12,5 m wysokości i jest zbudowana z betonu. Położona jest na wschodnim cyplu wyspy. Nie jest dostępna dla turystów.
• Do 1983 na południowo-zachodnim cyplu (Hamnudden) działała jeszcze jedna latarnia, zbudowana w 1913. Została zniszczona w wyniku erozji brzegu morskiego, na którym stała. Miała 10 m wysokości. Świeciła 2 razy białym światłem co 6 s.

Muzeum

W dawnej szkole mieści się obecnie muzeum przyrodnicze i historyczne. Budynek został postawiony w 1939 i służył jako szkoła do 1963. Muzeum zostało otwarte w 1983. Eksponaty obejmują zwierzęta żyjące na wyspie oraz historię ludzkiej bytności na Gotska Sandön – zarówno latarni morskich, jak i statków, które dość często rozbijały się u brzegów wyspy^[14][15][16]. Statki, które rozbiły się lub osiadły na mieliznach w pobliżu wyspy to między innymi rosyjski parowiec Wsadnik, na którym zginęło 20 marynarzy (zostali pochowani na wyspie, na „Rosyjskim Cmentarzu” – Ryska Kyrkogården), bark Ester Smeed oraz fiński prom M/S Karelia^[17][18][19].

Park Narodowy

Park narodowy na Gotska Sandön został utworzony w 1909 r. Obejmuje całą wyspę oraz otaczające ją wody Morza Bałtyckiego. W wyniku poszerzeń w 1963 i w 1988 r. obejmuje obszar 4490 hektarów, z czego 842 hektary to woda. Turyści mogą odwiedzać wyspę dzięki dość regularnym rejsom wahadłowym, łączącym Gotska Sandön z Fårö oraz Nynäshamn. Pracownicy Parku Narodowego oraz obsługa latarni morskiej to jedyni stali mieszkańcy wyspy.

Zobacz też

• Lista wysp regionu Gotland

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Gotska Sandön (szw.)
• Gotska Sandön Nationalpark. i.lst.se. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-10-11)]. (szw.)
• Gotska Sandöns Hembygdsförening (szw.)