Gotyk międzynarodowy

Piękna Madonna z Wrocławia. Nieznany artysta wrocławski, lub praski, ok. 1390, Muzeum Narodowe w Warszawie

Melchior Boerdelam, Zwiastowanie (Ołtarz z Dijon), 1398, Musée des Beaux-Arts w Dijon

Mistrz Górnoreński, Rajski ogród, ok. 1410, Frankfurt nad Menem, Städelsches Kunstinstitut

Mistrz Ołtarza z Trzeboni, Zmartwychwstanie (Ołtarz z Trzeboni), ok. 1380-1390, Praga, Národni Galerie

Gotyk międzynarodowy – kierunek artystyczny w sztuce gotyku, występujący około roku 1400. Zwany też miękkim stylem (Pinder), sztuką dworską początku XV wieku, stylem dworskim, stylem pięknym, gotykiem kosmopolitycznym.

Pojęcie powstało już w XIX wieku, kiedy Francuz Louis Courajod opisywał francuskie malarstwo okresu Karola VI i jego europejskie odpowiedniki.

Powstanie i upowszechnienie

Na XIV stulecie przypadał intensywny rozwój sztuki dworskiej, która stanowiła integralny instrument władzy. Zasięg panowania m.in. Kapetyngów, Andegawenów, Luksemburgów, Walezjuszów, objął wielkie połacie Europy. Dzięki m.in. mariażom i zręcznej dyplomacji na arenie politycznej zaczęły odgrywać pomniejsze rody zarówno królewskie i książęce, ich wielokierunkowe relacje były przyjazne rozwojowi sztuki gotyckiej, następuje pewna stylowa spójność niezależnie od politycznego i kulturowego podziału. W okresie gotyku międzynarodowego żaden kraj nie zdobył dominującej pozycji i w wielu, często nawet bardzo odległych ośrodkach, występujące tendencje były podobne. Nie da się stwierdzić dokładnie, gdzie i kiedy się narodził. Ukształtował się w latach 70. i 80. XIV wieku. Przez kolejnych kilkanaście (lub kilkadziesiąt, zależnie od miejsca) lat był stylem dominującym. Początkowo związany ze światem arystokracji, podkreślał odrębność rycerskich grup społeczeństwa, łącząc się z ówczesną modą na romantyczną pozę, smętną melancholię i patetyczny gest (Białostocki). Z czasem został zaadaptowany także przez sztukę mieszczańską.

Powody upowszechnienia:

• częste kontakty między dworami,
• osłabienie przywiązania artystów do terenu (mecenat kościelny),
• ciągłe podróże artystów w poszukiwaniu zleceń,
• rozwinięty eksport,
• początki handlu dziełami sztuki.

Najsilniejszy wpływ miały tutaj ośrodki włoskie (Siena), francuskie (Paryż, Awinion), niemieckie (Kolonia) i czeskie (Praga). Dzięki pracom nad rezydencją papieską w Awinionie (w czasie schizmy papieskiej) sztuka francuska przejęła cechy włoskie, które następnie, dzięki kontaktom z czeskim dworem, dotarły do Czech. Występował we Francji, dotarł do Niemiec i Czech, a stamtąd na Morawy, Śląsk, Prusy Zakonne oraz Polskę i Węgry. W początkach XV wieku opanował północ Włoch (dworskie ośrodki Werony i Mediolanu, ale także Wenecję i w pewnym stopniu Toskanię oraz Sienę). Cechy stylu pięknego są także widoczne w wielu dziełach około 1400 także na terenie Anglii i Hiszpanii. Pojęcie stylu pięknego nie dotyczy jedynie architektury – ten termin pojawił się również w sztukach plastycznych, takich jak rzeźba i malarstwo; zarówno ścienne, tablicowe i książkowe. W tym czasie wzrosło również znaczenie rysunku i grafiki, tego typu prace częstokroć stanowiły wzorzec, zarówno od strony treściowej, jak formalnej.

Cechy i przykłady

Charakterystyczne elementy gotyku międzynarodowego:

• miękko spływające szaty
• wytworne (aż do zmanierowania) gesty
• obfite, sugerujące grubość materiału ornamenty
• fantastyka kapryśnych form
• bogactwo barwnej subtelności
• zainteresowanie naturą (precyzyjne studia form roślinnych i zwierząt)
• dbałość o precyzję
• liryczny nastrój

Styl piękny stanowi przeciwwagę dla egzystujących zwłaszcza na początku XIV stuleciu nurtów dolorystycznych w sztuce sakralnej, głównie związanych z mistyką gdzie podkreślano przejawy dramatyzmu, za pomocą ekspresyjnych środków wyrazu, aczkolwiek nieco idealizowane obrazowanie postaci znane było już w rzeźbie przełomu XIII i XIV wieku, zwłaszcza na terenie Francji, Lotaryngii i Nadrenii (np. Madonna Mediolańska z pocz. XIV stulecia).

Dla przykładu, wykształca się wtedy typ Pięknej Madonny, wariant rzeźby przedstawiającej Matkę Boską z Dzieciątkiem, w którym kaskady materiałów stają się głównym elementem, nad którym wyrasta dziewczęca, śliczna twarz Marii. Miejsce narodzin tego typu przedstawienia badacze łączą z Czechami lub Dolną Austrią. Przykładami są kamienne Piękne Madonny z Czeskiego Krumlowa (obecnie w Kunsthistorishes Museum w Wiedniu), z kościoła św. św. Janów w Toruniu (zaginiona w czasie II wojny światowej, obecnie zastąpiona wierną kopią z 1957), z Wrocławia (obecnie w MNW), Morawskiego Szternberku, Altenburga. Nieco uproszczoną formę mają drewniane dzieła m.in. Madonna z Krużlowej. Wizerunki maryjne w tej konwencji są znane także w malarstwie tablicowym (m.in. Madonna z Dzieciątkiem z zamku Rastenberg), książkowym (miniatura w Biblii Ernesta Żelaznego), czy w złotnictwie (pozłacana figurka ze skarbca katedralnego w Maastricht). W podobnej konwencji powstała grupa dzieł zwanych Pięknymi Pietami. Wcześniejsze Piety cechował silny doloryzm, na przełomie XIV i XV stulecia tego typu przedstawienia mają formę bardzo delikatną, pozbawioną ładunku dramatyzmu. Przykładami są m.in. Piety z Magdeburga, Salzburga, Seeon, Marburga, Admont, Wrocławia i w kościele św. Barbary w Krakowie. Rzadziej pojawiał się temat Ukrzyżowania (m.in z kaplicy Dumlosych w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu). Cennymi dziełami o innej tematyce są Maria Magdalena unoszona przez anioły w kościele Świętych Janów w Toruniu, Chrystus modlący się w Muzeum Zamkowym w Malborku, czy Grupa Koronacji Marii z Bolzano.

We Francji liczni przedstawicie gotyku międzynarodowego skupili się wokół Filipa Śmiałego. Wśród nich był Melchior Broederlam, autor Ołtarza z Dijon, łączącego flamandzki realizm z liryzmem i elegancją, oraz Jean Malouel i Jean de Beaumetz. Dla księcia Berry pracowali bracia Limbourg, twórcy Bardzo bogatych godzinek de Berry. Także inni iluminatorzy reprezentowali gotyk międzynarodowy: Mistrz Rohan, pracujący dla Andegawenów i Mistrz Godzinek Marszałka de Boucicaut. W Niemczech działali m.in.: Mistrz Ołtarza z Ortenbergu, Konrad von Soest i Mistrz Francke, w Anglii – Herman Scheere i twórca Dyptyku Wiltona. Dzięki Karolowi IV, rezydującemu w Pradze, także Czechy uczestniczyły w życiu kulturalnym Europy. Główną postacią czeskiego stylu miękkiego był Mistrz Ołtarza z Trzeboni. Na Węgrzech tworzył Tomasz z Koloszwaru, we Włoszech szczególną odmianę gotyku międzynarodowego reprezentowali Pisanello, Gentile da Fabriano i Stefano di Giovanni zw. Sassetta.

Galeria

Wybrane dzieła stylu pięknego

Pietà w kościele Św. Barbary w Krakowie, ok. 1390

Piękna Madonna ze św. Katarzyną i św. Oswaldem z Amtzell Obecnie w Württembergisches Landesmuseum w Stuttgarcie, pocz. XV w.

Madonna z Krużlowej, ok. 1410

Maria Magdalena unoszona przez anioły w kościele Św. Janów w Toruniu, pocz. XV w.

Dyptyk Wiltona, ok. 1390, National Gallery w Londynie

Jean de Beaumetz,Chrystus na krzyżu z modlącym się kartuzem 1390-95 r. Cleveland Museum of Art

Jean Malouel, Komunia święta i męczeństwo św. Dionizego, 1416 r., Paryż, Luwr.

Michelino da Besozzo Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny, ok. 1420 r. Pinacoteca Nazionale w Sienie

Mistrz Dyptyku z Bargallo, Dyptyk z Bargallo, 1380-1390, Florencja, Museo Nazionale, Palazzo del Bargello

Artysta nieznany, Maria lactans, Très Belles Heures de Notre-Dame ok. 1402 r. Bruksela, Bibliothèque Royale

Mistrz z Heiligenkreuz Śmierć Świętej Klary, 1410 r. National Gallery of Art w Waszyngtonie

Bracia Limbourg, Trzej Królowie – fragment Bardzo bogatych godzinek księcia de Berry, XV w. Château de Chantilly

Jacquemart de Hesdin, Zwiastowanie, fragment Godzinek księcia Jeana de Berry przed 1380 r. Paryż, Biblioteka Narodowa

Mistrz Rohan, Zmarły przed sądem Boskim z Godzinek Rohan, XV w. Paryż, Luwr.

Strona tytułowa Złotej Bulli Wacława IV ok. 1400, Wiedeń, Österreichische Nationalbibliothek

Mistrz Świętej Weroniki Święta Weronika, ok. 1420 r. Stara Pinakoteka w Monachium.

Maria de Gueldern jako Matka Boska – miniatura z Brewiarza Marii de Gueldern, 1415 r. Berlin Staatsbibliotek Preußischer Kulturbesitz

Konrad von Soest, Ukrzyżowanie – fragment Ołtarza z Bad Wildungen 1406 r., Kościół Św. Mikołaja w Bad Wildungen

Brat Francke, Boże Narodzenie – fragment Ołtarza Św. Tomasza Becketta, ok. 1424, Kunsthalle w Hamburgu.

Stefano da Verona,1435 Adoracja Trzech Króli, 1435, Mediolan, Pinacoteca di Brera

Lorenzo Monaco, Zwiastowanie 1410-1415 r. Florencja, Galleria dell’Accademia

Bibliografia

• Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 2004.
• Anna Eörsi, Gotyk Międzynarodowy, Warszawa 1986.
• Gotyk. Architektura, rzeźba, malarstwo, red. Ralf Toman, Köln 1998.