Gród

Rekonstrukcja wału i bramy grodu palafitowego w Biskupinie z epoki żelaza (V wiek p.n.e.)
Rekonstrukcja celtyckiego grodziska w Steinbach am Donnersberg, Niemcy

Gród, gardśredniowieczna osada obronna oznaczająca domostwa, gospodarstwo lub wczesne miasto, anglosaska geard lub yeard[1] – otoczona wałem, murem lub ostrokołem.

Etymologia

Termin znany prawie we wszystkich językach indoeuropejskich, wywodzący się od praindoeuropejskiego rdzenia *g’herdh-, wspólnego w językach germańskich i słowiańskich[2][3].

Na terenie słowiańszczyzny *gordъ „umocnienie, ogrodzona osada”. Poświadczone we wszystkich językach słowiańskich np. scs gradъ „miasto, gród”, podobnie rosyjskie gòrod, polskie gród „zamek, gród warowny” itd. Jednocześnie satemowe *zordъ „rodzaj drewnianej konstrukcji” znane tylko w rosyjskim i białoruskim (choć wywodzące się z tego samego pnia co *žьrdь, czyli żerdź), np. rosyjskie dialektalne zoròd (stary akut).

Grody na terenie Polski

Grody wznoszone były w różnych okresach; na terenie dzisiejszej Polski w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (kultura łużycka) oraz w czasach wczesnego średniowiecza.

We wczesnym średniowieczu miejsce zamieszkiwania przystosowane do obrony, będące uprzednio centrami plemiennymi i ośrodkami kultu pogańskiego. Lokalizowane one były na ogół w miejscach charakteryzujących się trudną dostępnością: w międzyrzeczach, na cyplach otoczonych mokradłami, naturalnych wzniesieniach. Oprócz samej lokalizacji dodatkowymi założeniami obronnymi były fosy, wały ziemne, wały o konstrukcji drewniano-ziemnej lub kamiennej.

W IX/X w. zaczęto budować siedziby rycerskie lub feudalne tzw. gródki lub grody stożkowate. Budowano je na ogół w dolinach na niewielkich wzniesieniach, otaczano rowem lub fosą. Z wybieranej ziemi usypywano kolisty kopiec. Po wyrównaniu i otoczeniu wałem ziemnym, na którym wznoszono palisady, stawiano wewnątrz budynki na planie prostokąta. Gródek taki spełniał funkcje obronno-mieszkalne. Grody budowano w celu zapewnienia bezpieczeństwa jego mieszkańcom i posiadanemu dobytkowi wykorzystując naturalną budowę terenu (rzeki, wzgórza, wąwozy itp.) oraz wznoszono umocnienia – wały, fosy, palisady, częstokoły. Na terenie wokół grodu pojawiały się podgrodzia.

Grody z jednej strony spełniały funkcję sprawowania władzy księcia (króla) na posiadanym terytorium, a także często były to obronne grody graniczne. Kolejnym etapem w życiu grodu mogło być miasto.

Pozostałości po grodach przyjmujące formy wałów ziemnych nazywa się grodziskami. Przykładami grodzisk na terenie Polski mogą być np. obiekty znajdujące się na Ostrowie Lednickim, jak również w takich miejscowościach, jak np. Grzybowo i Giecz w Wielkopolsce czy Trzcinica, Stradów, Jadowniki w Małopolsce i Więcbork w woj. kujawsko-pomorskim oraz Sopot w pomorskim.

Ostatnie grody jako zalążek systemu organizacji osadnictwa powstają na terenie wschodniosłowiańskich ziem I Rzeczypospolitej (Dzikie Pola) w XVI/XVII wieku.

Zrekonstruowana zagroda germańskich Chattów (I wiek), w m. Fritzlar-Geismar
Palisada wioski celtyckiej (Walia)

Zobacz też

Przypisy

  1. „Anglo-Saxon geard ‘house, yard’, Old Saxon gardos (plural) ‘house’, Old High German gart, Modern German Gart-en, English yard, gard-en”, [w:] Louis Herbert Gray. Foundations of language.
  2. A Concise Etymological Dictionary of the English Language. Oxford. 1911; Jane Chance. Tolkien and the invention of myth. s. 70.
  3. Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Baltic Inherited Lexicon, Brill, 21 listopada 2014, ISBN 978-90-04-27898-1 [dostęp 2021-01-07] (ang.).

Bibliografia

  • Janusz Roszko, „Kolebka Siemowita”, Iskry Warszawa 1980.

Media użyte na tej stronie

Wikimedia Community Logo.svg
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
Groß Raden.jpg
Archaeological open-air museum Groß Raden, reconstructed main castle with access bridge
Palisade Uhldingen.jpg
Autor: Adrian Michael, Licencja: CC BY-SA 3.0
Palisade im Pfahlbaudorf Unteruhldingen
Biskupin - gate and wall.jpg
Autor: User:Fazer, Licencja: CC BY-SA 2.5
Bronze gate and wall in Biskupin - reconstructed Lusatian culture settlement from Bronze Age
KeltendorfDJHSteinbachamDonnersberg.jpg
Autor: Oryginalnym przesyłającym był Kolling z niemieckiej Wikipedii, Licencja: CC BY-SA 2.0
Keltendorf bei Steinbach am Donnersberg
Geismar Mittelalterdorf.jpg
Mittelalterdorf Fritzlar Geismar
St Fagans Celtic village palisade.jpg
Autor: Zureks, Licencja: CC BY-SA 3.0
St. Fagans, National Museum Wales (Cardiff, UK): Palisade in Celtic village.