Grabowiec (powiat zamojski)

Grabowiec

osada
Widok na skwer, kościół parafialny, szkołę, bank.
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	zamojski
Gmina	Grabowiec
Liczba ludności (2022)	755[1]
Strefa numeracyjna	84
Kod pocztowy	22-425[2]
Tablice rejestracyjne	LZA
SIMC	0888528
Położenie na mapie gminy Grabowiec Grabowiec
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Grabowiec
Położenie na mapie województwa lubelskiego Grabowiec
Położenie na mapie powiatu zamojskiego Grabowiec
50°49′16″N 23°32′48″E/50,821111 23,546667
Strona internetowa

Grabowiec – osada w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, w gminie Grabowiec^[3], 22 km na północny wschód od Zamościa, na terenie Działów Grabowieckich, nad rzeką Kalinówką (lewy dopływ Wolicy). Siedziba gminy Grabowiec. Dawniej miasto, w latach 1368–1772 stolica powiatu grabowieckiego^[4], ważne miasto królewskie na ziemi bełskiej i siedziba obieralnych starostów. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.

Widok na skwer, kościół parafialny, szkołę, bank.

Toponimia

Według legendy nazwa wsi pochodzi od otaczających ją lasów grabowych, w których pasącą owce dziewczynę spotkał zbłąkany rycerz. Oczarowany jej wdziękiem postanowił ja poślubić, a w lesie, w którym się spotkali, założyć gród o nazwie Grabowiec (od grabów i owiec)^[5].

Historia

Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1268 r. i zamieszczone są w kronice ruskiej. W XIII wieku był to gród obronny książąt ruskich położony na szlaku handlowym z Włodzimierza Wołyńskiego do Zawichostu. Najprawdopodobniej miejscowość wchodziła również w skład Grodów Czerwieńskich.

Od 1366 r. wieś znajdowała się w granicach Litwy. W 1388 r. przejęli ją w posiadanie książęta mazowieccy. W 1462 r. Grabowiec został włączony do Korony Królestwa Polskiego. Prawa miejskie zostały mu nadane przed 1418 r. Miejscowość stanowiła wówczas ośrodek rzemieślniczy.

Prawdopodobnie w Grabowcu w XIV - XV w. istniała parafia prawosławna, która po zawarciu unii brzeskiej przyjęła jej postanowienia razem z całą eparchią chełmską^[6].

Grabowiec był miejscem, w którym za czasów I Rzeczypospolitej zbierały się na sesje sądy: grodzki i ziemski^[7].

W 1500 r. miasto zostało zniszczone przez Tatarów. W następstwie tych wydarzeń król Jan Olbracht w 1501 r. uwolnił Grabowiec od ceł i podatków na 6 lat. Przywilej ten potwierdził w 1511 r. Zygmunt I Stary, a tym samym przyznał kolejne ulgi w związku z najazdem Tatarów z 1506 r.^[5]

W 1509 roku miejscowość otrzymała przywilej nie płacenia kontrybucji wojennych, a w 1625 r. prawo odbywania targu w środę oraz nakaz organizacji cechów rzemieślniczych^[5].

W 1394 r. Ziemowit IV przyczynił się do powstania w miejscowości parafii rzymskokatolickiej, która obejmowała 26 wsi.

W latach 1655–1662 odbudowano Zamek Grabowiecki pochodzący z XIII wieku, a zniszczony w 1500 r. Do odbudowy przyczynił się starosta Stanisław Sarbiewski. Pierwsze wzmianki o zamku pochodzą z 1617 r., a kolejne z 1624 r.

Od 1772 r. miejscowość znajdowała się w zaborze austriackim (starostą pozostał Ludwik Wilga, który pełnił urząd dożywotnio, do 1796 r., był on ostatnią osoba na tym stanowisku), a od 1809 r. w Księstwie Warszawskim. 26 marca 1794 roku wybrano Jędrzeja Dudę i Józefa Nowickiego na burmistrzów Grabowca^[8], następnie wybrano Jakuba Wysockiego i Józefa Nowickiego na stanowisko burmistrzów Grabowca, byli oni ostatnimi obieralnymi burmistrzami ponieważ później był już tylko jeden burmistrz, którego mianowały władze centralne. 15 marca 1811 r. zgodnie z dekretem, który wydał król saski w Dreźnie, burmistrzem został Jan Podhajewski.

Od 1815 r. w miasto leżało na terenie zaboru rosyjskiego (Królestwo Kongresowe). 19 grudnia 1869 r.^[5] Grabowiec (ros. Грабовец) utracił prawa miejskie.

W 1864 w miejscowości wzniesiono cerkiew unicką, która dziewięć lat później, wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, przymusowo stała się świątynią prawosławną. W 1905, po wejściu w życie ukazu tolerancyjnego, większość grabowieckich parafian przeszła na katolicyzm obrządku łacińskiego. Ludność Grabowca w większości posługiwała się już wtedy językiem polskim^[6]. W 1915 ci prawosławni, którzy nie dokonali konwersji, udali się na bieżeństwo. Ich opuszczoną świątynię w 1919 nowe władze polskie zamknęły, a następnie przekazały szkole. Wcześniej budynek krótko pełnił funkcje katolickiego kościoła św. Kajetana^[6].

Do upadku miejscowości przyczyniły się wojny XVII-wieczne oraz pożar w 1814 r.

13 stycznia 1870 r. pozbawiono Grabowiec praw miejskich^[9].

Po odzyskaniu niepodległości pierwszą osobą, która sprawowała urząd wójta był Jan Ciszewski, a ostatnim (do wybuchu II wojny światowej) Jan Poterucha.

Przed wybuchem wojny w miejscowości mieszkało 4212 osób, w tym 2356 narodowości żydowskiej i 62 ukraińskiej (według spisu powszechnego z 1921 r.).

25 września 1939 r. do wsi weszły wojska radzieckie. Doszło wówczas do mordu 59 żołnierzy polskich. Wydarzenia te zostały nazwane "Małym Katyniem". Pozostali żołnierze polegli w walce w okolicach Góry Grabowiec – w 1989 r. postawiono tam pomnik upamiętniający owe walki.

10 października 1939 r. przybyły do Grabowca pierwsze oddziały wojsk niemieckich. Podczas okupacji niemieckiej znajdowało się we wsi getto, które funkcjonowało do 1942 r. Wywożono z niego ludzi do obozu zagłady w Sobiborze. Podczas działań wojennych wieś uległa zniszczeniu i spaleniu.

W 1943 r. miała miejsce akcja wysiedleńcza, w wyniku której pozostały w Grabowcu tylko nieliczne rodziny. Wysiedleńcy zostali ulokowani w obozie przejściowym w Zamościu.

W nocy z 27 na 28 października 1943 r. oddział AK pod dowództwem Józefa Śmiecha "Ciąga" zaatakował posterunek policji ukraińskiej, ale go nie zdobył. Spalono jednak budynek byłej plebanii rzymskokatolickiej, w którym kwaterowała nieduża grupa żołnierzy SS (prawdopodobnie budynek był siedzibą jakiejś komisji kontyngentowej). Zginął jeden żołnierz niemiecki i 3 ukraińskich żołnierzy SS. Oprócz tego akowcy zastrzelili sprzyjających Ukraińcom sołtysa Włodzimierza Seniuka i prawosławnego duchownego Pawła Szwajkę i jego żonę Joannę^[10][11][12].

W czerwcu 1944 r. wojska niemieckie przeprowadziły ostatnią akcje pacyfikacyjną przeciwko Polakom. Zatrzymano wówczas 250 osób. 25 lipca 1944 r. do Grabowca weszły wojska radzieckie. E. Tokarczuk ustalił, że podczas działań wojennych II wojny światowej z gminy Grabowiec zginęło 2207 osób: 563 Polaków, 401 Ukraińców i 1243 Żydów^[5].

W 1954 cerkiew prawosławna w Grabowcu, nieużytkowana od czasu wysiedleń ludności ukraińskiej, została rozebrana^[13].

Zabytki

Kościół Św. Mikołaja

• kościół parafialny powstały w latach 1854–1855, a rozbudowany w 1905 r.;
• dzwonnica (1855);
• budynek z 1898 r. pierwotnie przeznaczony na siedzibę władz wsi – przed wejściem znajdują się drewniane ganki, elewacja dekorowana motywami rosyjskiej sztuki ludowej. W budynku znajdował się Urząd Gminy (1898–1980), Gminny Ośrodek Kultury (1980–1997) i Związek Kombatantów (1997–1998). Od 1998 r. do 2005 r. budynek był nieużytkowany. Od 7 lutego 2008 r. znajduje się on w rękach prywatnych. Wpisany do Rejestru Zabytków (A-496/90)^[14];
• cmentarz parafialny – powstał w latach 1792–1798, ma powierzchnię 3,8 ha, wpisany do rejestru zabytków, położony w zachodniej części wsi.
• Góra Zamkowa - na której wznosił się zamek starostów powiatu grabowieckiego. Pierwotna zabudowa zamkowa była w większości drewniana. Po raz pierwszy wzmiankowany był w dokumencie z 1543 r. dotyczącym próby wykupienia starostwa grabowieckiego przez Arnulfa Uchańskiego, wymienione jest „fortalicium Grabowyecz”. Przy końcu XVI wieku Alessandro Guagnini odnotował, że Grabowiec to „drzewniane” miasto na równinie, a obok niego zamek, który „na górze wysokiej, naturą y obroną miejsca niedostępny leży”. Bartosz Paprocki około roku 1580 nazwał zamek grabowiecki „główniejszym” w porównaniu z tyszowieckim, ale już w 1586 r. Jan Zamoyski w liście do Wojciecha Baranowskiego wyraził swój niepokój o akta grabowieckie, gdyż wieżę, w której księgi leżały „wiatr obalił” i dokumenty mogły zostać rozniesione i zniszczone. Instrukcja sejmiku chełmskiego z 1624 r. informowała, że starosta grabowiecki Jakub Leszczkowski, podjął działania na skutek których dźwignął zamek z ruiny. W 1648 roku oddział Kozaków Chmielnickiego splądrował i częściowo spalił Grabowiec, ale nie zdobył zamku, natomiast Szwedzi, którzy pojawili się w miasteczku w 1655 r., prawdopodobnie także nie zdobyli warowni. Na sejmie w 1655 r. podjęto decyzję o odbudowie zamku. Zrealizował ją w latach 1655–1658 starosta grabowiecki Stanisław Sarbiewski. Konstytucja sejmowa z 1658 r. poleciła uzbroić zamek w „armatę porządną i amunicję” a mieszczanie grabowieccy byli zobowiązani do utrzymania w dobrym stanie wałów i w tym celu musieli wozić drewno dwa razy do roku „na poprawę zamku”. Z opisu z 1662 roku wynika, że dolna kondygnacja głównego budynku zamkowego miała sklepione pomieszczania, przy czym w jednym z tych pomieszczeń przechowywano księgi ziemskie, w drugim księgi grodzkie. Zniszczenia zamku dokonały wojska saskie gen. Saysona w 1716 r. podczas wojny północnej. Od tej pory obiekt chylił się ku upadkowi. W 1765 roku lustratorzy królewscy opisali, że zamek jest w ruinie: „zamczysko stare na górze nad miastem w wałach starych opadłych”, w nim wieża ze sklepionym pomieszczeniem do przechowywania ksiąg ziemskich i grodzkich, której mury już porozpadały się znacznie, obok rezydencja drewniana starosty składająca się z trzech sal i naprzeciwko rezydencji kuchnia z izdebką oraz stajnia z wozownią. Król Stanisław August Poniatowski w 1765 r. nakazał odbudowę zamku, ale polecenie to zapewne nie zostało zrealizowane. Po 1772 roku przestał pełnić on funkcję siedziby starosty i został zamieniony na więzienie. W 1807 r. w wyniku licytacji tzw. Dobra Grabowiec zostały sprzedane przez państwo i przeszły w ręce prywatne. Właścicielem został Feliks Radziejowski, który przed 1819 r. dużą część warowni polecił rozebrać. Kolejne prace rozbiórkowe miały miejsce w 1837 roku. W trakcie powstania styczniowego w marcu 1861 r. na Górze Zamkowej wzniesiono trzy krzyże drewniane, zastąpione w 1981 roku metalowymi^[15][16][17].

Edukacja

W Grabowcu funkcjonują dwa zespoły szkół:

• Zespół Szkół im. Henryka Sienkiewicza (przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum),
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. 8 Bydgoskiego Pułku Piechoty.

Sport

• Klub Sportowy „Victoria” z sekcją piłkarską mężczyzn oraz sekcją siatkarską kobiet
• Klub Siatkarski „Pawex” Grabowiec (sekcja męska).

Ludzie związani z Grabowcem

• Zbigniew Plesner – urodzony w Grabowcu polski dziennikarz, laureat Nagrody Dziennikarskiej Parlamentu Europejskiego (2009).

Zobacz też

• Gmina Grabowiec
• Grabowiec-Góra
• Stary cmentarz żydowski w Grabowcu
• Nowy cmentarz żydowski w Grabowcu
• Kategoria:Starostowie grabowieccy

Przypisy

Bibliografia

• Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2002, t. 10, s. 363, ISBN 83-01-13357-0 t. 1–30, ISBN 83-01-13443-7 t. 5

Linki zewnętrzne

• Gmina Grabowiec. grabowiec.gmina.woi.lublin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-25)].
• Grabowiec 12, os., prz. mko, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 776 ., s. 776-777
• Historia Żydów w Grabowcu na portalu Wirtualny Sztetl