Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej

Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej

Granica na Odrze i Nysie Łużyckiejgranica państwowa między Polską a Niemcami ukształtowana po II wojnie światowej w wyniku decyzji alianckich na konferencjach jałtańskiej i poczdamskiej. Stanowi zachodnią rubież Polski i wschodnią Niemiec.

Początek granicy – styk Polski, Czech i Niemiec
Granica nad rzeką Nysą, brzeg po stronie niemieckiej
Przesunięcie granic Polski w wyniku II wojny światowej; granica na Odrze i Nysie zaznaczona na zielono

Przebieg

W południowym swoim odcinku granica zaczyna się u trójstyku – zbiegu granic trzech państw (Polski, Niemiec i Czech) na południe od Porajowa, następnie przebiega wzdłuż Nysy Łużyckiej, pozostawiając po polskiej stronie tzw. „worek żytawski” (zwany też „turoszowskim”) i dzieląc kilka nadrzecznych miejscowości, takie jak: Żytawa/Porajów-Sieniawka, Görlitz/Zgorzelec, Bad Muskau/Łęknica i Guben/Gubin. Nysa Łużycka kilkanaście kilometrów na północ od Gubina uchodzi do Odry; od tego miejsca to jej nurtem granica biegnie w dół przez następne ok. 200 km – do okolic Gryfina (od Widuchowej, gdzie Odra rozdziela się i tworzy rozlewiska, granica biegnie Odrą Zachodnią). Na odcinku odrzańskim granica rozdziela miasta Frankfurt nad Odrą i Słubice.

Od Gryfina granica na Odrze i Nysie omija Szczecin od zachodu, opuszczając rzekę Odrę i biegnąc dalej na północ zachodnią częścią dolin nadodrzańskich w okolicach polskich miejscowości Rosówek, Kołbaskowo, Barnisław, Bobolin, Lubieszyn, Buk, Stolec, Myślibórz Wielki aż do leżącego nad Zalewem Szczecińskim Nowego Warpna, aby następnie przeciąć fragment wyspy Uznam na zachód od Świny, pozostawiając po stronie polskiej miasto Świnoujście. W tym miejscu polsko-niemiecka granica lądowa kończy się w Bałtyku.

Historia

W 1914 r. pojawiły się rosyjskie projekty ustanowienia linii granicznej na linii Odry i Nysy Łużyckiej (plan Sazonowa), zakładające utworzenie autonomicznej Polski. Przed 1939 r. w Polsce pojawiały się sugestie, że oparcie granicy z Niemcami na Odrze byłoby dla Polski korzystne. Chętnie przywoływano przy tej okazji zasięg państwa Bolesława Chrobrego. Postulaty takie uznawano jednak za nierealne. Do podobnych idei odwoływała się działająca w czasie wojny endecka organizacja „Ojczyzna”[1].

W 1943 r. na konferencji w Teheranie Winston Churchill zaproponował ustalenie granicy Polski na Odrze, stwierdzając jednak, że jej szczegółowy przebieg trzeba będzie dopiero uzgodnić[2].

Plakat wyborczy CDU w wyborach do landtagu w Nadrenii Północnej-Westfalii w 1947 r.

Wielka trójka, arbitralnie ustanawiając w Jałcie powojenny podział Europy (w Poczdamie nastąpiły tylko pewne korekty i uzupełnienia postanowień jałtańskich), przychyliła się do żądań Stalina utrzymania przez ZSRR jego zdobyczy terytorialnych powziętych kosztem Polski. Zachodnia Białoruś z Brześciem nad Bugiem, Baranowiczami i Grodnem oraz Wileńszczyzna pozostała w rękach ZSRR, a granicę pomiędzy Polską a ZSRR ustanowiono na zaproponowanej ćwierć wieku wcześniej linii demarkacyjnej rozdziału wojsk sowieckich i polskich w 1920 zwanej linią Curzona.

Jako rodzaj „rekompensaty” zdecydowano przyznać Polsce terytoria leżące przed II wojną światową w granicach Niemiec: część Prus Wschodnich (Warmia i Mazury z Olsztynem i Elblągiem), Pomorze ze Szczecinem i Gdańskiem, wschodnią ziemię lubuską oraz Górny i Dolny Śląsk z Gliwicami, Opolem i Wrocławiem[3][4]. Koncepcja tak ustanowionej granicy opierała się m.in. na dążeniu do maksymalnego skrócenia polsko-niemieckiej linii granicznej. Argument ten był często później przedstawiany przy okazji porównywania nowej granicy do przebiegu granic Polski sprzed 1939 roku, kiedy Niemcy „obejmowały” Polskę z trzech stron i zdolne były wprowadzić swe wojska we wrześniu 1939 r. ze wszystkich tych kierunków. Przebieg nowej granicy nie był do końca ściśle ustalony, szczególnie na odcinku północnym. Szczecin jako całość (bez podziału między Niemcy a Polskę) został przyznany Polsce dopiero po konferencji poczdamskiej, skrawek lądu na wyspie Uznam z ujęciem wody pitnej dla Świnoujścia Polska uzyskała od NRD latem 1950 r.[5], a ostatnie ustalenia graniczne w obrębie Frankfurtu nad Odrą dokonane zostały we wrześniu 1951 r.[a].

Decyzja wielkiej trójki skutkowała także tym, że Polacy zamieszkali na Kresach Wschodnich, chcąc żyć w państwie polskim, musieli opuścić zamieszkiwane przez siebie tereny i przenieść się wraz ze wszystkim, co udało im się zabrać ze sobą, na zachód. Równocześnie zamieszkali na terytoriach przyznanych Polsce obywatele niemieccy zmuszeni zostali do wyprowadzki na zachód, poza granicę na Odrze i Nysie. Proces ten odbywał się często bez zachowania dostatecznych standardów i w niemieckiej nomenklaturze nazywany jest Vertreibung („wypędzeniem”)[b].

Jednocześnie z operacją przemieszczania Niemców w głąb Niemiec i Polaków z Kresów do nowych województw zachodnich i północnych (nazywanych w polskiej powojennej propagandzie „Ziemiami Odzyskanymi”) przeprowadzane były operacje przymusowego rozpraszania na Ziemiach Zachodnich mieszkającej w Bieszczadach i wschodniej Małopolsce ludności ukraińskiej i łemkowskiej w ramach Akcji „Wisła”.

Pierwszym formalnym potwierdzeniem międzypaństwowym ustalającym przebieg granicy na Odrze i Nysie był układ zgorzelecki z 6 lipca 1950 zawarty między PRL i NRD. Dalsze zabiegi o uznanie międzynarodowe tej granicy napotykały na liczne opory zarówno w samych Niemczech, których straty terytorialne w wyniku wywołanej i przegranej II wojny światowej były znaczne, jak i w niektórych krajach trzecich, które w okresie zimnej wojny stosowały różne taktyczne zagrania, używając jako karty przetargowej m.in. sprawę uznania granicy na Odrze i Nysie. Niemcy Zachodnie uznały zachodnią granicę Polski dopiero 7 grudnia 1970, podpisując układ PRL-RFN. Ostatecznie jednak do ratyfikacji układu granicznego pomiędzy Polską a Niemcami[c] doszło dopiero blisko pół wieku po zakończeniu wojny, dwa lata po upadku muru berlińskiego i rok po zjednoczeniu Niemiec, podczas posiedzenia Bundestagu 16 grudnia 1991. Decyzja niemieckiego parlamentu uprawomocniła się i weszła w życie miesiąc później – 16 stycznia 1992.

Uwagi

  1. Przebieg linii granicznej pomiędzy Polską a Niemcami na wodach Bałtyku ustalony został dopiero 22 maja 1989 w drodze osobnej „Umowy między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Niemiecką Republiką Demokratyczną w sprawie rozgraniczenia obszarów morskich w Zatoce Pomorskiej” (Dz.U. z 1989 r. nr 43, poz. 233).
  2. Trzeba tu zaznaczyć, że termin ten określa w piśmiennictwie niemieckim wszystkie trzy rodzaje przemieszczeń ludności niemieckiej z tych terytoriów, tzn. ewakuację (np. przymusową ewakuację Festung Breslau – zarządzoną 19 stycznia 1945 przez gauleitera Śląska Karla Hankego), ucieczkę ludności niemieckiej przed nacierającymi wojskami oraz wysiedlenia po zakończeniu wojny.
  3. Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy, podpisany w Warszawie dnia 14 listopada 1990 r. (Dz.U. z 1992 r. nr 14, poz. 54).

Przypisy

  1. Grzegorz Strauchold. Ku zachodowi. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy, s. 24–29, 2016. ISSN 2391-7717. 
  2. Jacek Tebinka. Między Bugiem a Odrą. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy, s. 32, 2016. ISSN 2391-7717. 
  3. Badania Instytutu Zachodniego na temat Ziem Zachodnich i Północnych. Instytut Zachodni. [dostęp 2022-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-05-11)]. (pol.).
  4. 4 lutego 1945 roku rozpoczęła się konferencja w Jałcie. Muzeum II wojny światowej. [dostęp 2022-11-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-07-19)]. (pol.).
  5. Historia Świnoujścia. muzeum-swinoujscie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-13)]. na stronie Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Świnoujściu.

Media użyte na tej stronie

KAS-Oder-Neisse-Linie-Bild-5870-3.jpg
Autor: CDU, Licencja: CC BY-SA 3.0 de
Niemals Oder-Neisse-Linie Wählt: CDU
Abbildung:
Geteiltes Deutschland (Besatzungszonen/Grafik)
Kommentar:
Vgl. Landtagswahlplakat Schleswig-Holstein Nr. 10-012-5
Plakatart:
Motiv-/Textplakat
Auftraggeber:
CDU Landesgebietsstelle Dortmund
Drucker_Druckart_Druckort:
Gundlachwerke BBA 40 Bielefeld 14726/50000 4.47 Kl. C
Objekt-Signatur:
10-009 : 21
Bestand:
Landtagswahlplakate Nordrhein-Westfalen (10-009)
GliederungBestand10-18:
Landtagswahlplakate Nordrhein-Westfalen (10-009) » Landtagswahl am 20.4.1947 » Motivplakate
Lizenz:
KAS/ACDP 10-009 : 21 CC-BY-SA 3.0 DE
050816-Neisse-bei-Bahren.jpg
Autor: Martin Röll Martinroell, Licencja: CC BY-SA 2.0 de
The German bank of the Neisse River, near Bahren. On the left side, on the dike, a border post. See also Oder-Neisse line.
Zi-dreilaendereck3.jpg
Autor: Hoover5555, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Żytawa - trójstyk granic Niemiec, Czech i Polski
Curzon linia.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Granica polsko-niemiecka.png
granica polsko-niemiecka