Grigorowicz M-5

Grigorowicz M-5^[a]

Grigorowicz M-5
Dane podstawowe
Państwo	Imperium Rosyjskie
Producent	Zakłady S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie
Konstruktor	Dmitrij Grigorowicz (Григорович, Дмитрий Павлович)
Typ	łódź latająca
Konstrukcja	drewniana
Załoga	2
Historia
Data oblotu	1915
Lata produkcji	1915–1917
Wycofanie ze służby	1925
Liczba egzemplarzy	183
Dane techniczne
Napęd	Gnôme Monosoupape
Moc	74 kW (100 KM)
Wymiary
Rozpiętość	13,62 m
Długość	8,6 m
Wysokość	3,57 m
Powierzchnia nośna	38 m²
Masa
Własna	660 kg
Użyteczna	250 kg
Startowa	960 kg
Osiągi
Prędkość maks.	105 km/h[b]
Prędkość wznoszenia	8 min 36 s na 1000 m, 38 min na 4000 m
Pułap	3300 m
Długotrwałość lotu	4 h
Dane operacyjne
Uzbrojenie
ew. 1 ruchomy karabin maszynowy, bomby
Użytkownicy
Rosja, RFSRR, Finlandia, Turcja

Grigorowicz M-5 – rosyjska rozpoznawcza łódź latająca z okresu I wojny światowej, pierwszy budowany masowo wodnosamolot konstrukcji Dymitrija Pawłowicza Grigorowicza, pioniera budowy wodnosamolotów w Rosji. Powszechnie używany do szkolenia, rozpoznania i łączności we Flocie Bałtyckiej i Flocie Czarnomorskiej samolot lotnictwa morskiego Rosji. Po Wielkiej Wojnie używany był podczas wojny domowej przez białogwardzistów oraz lotnictwo Armii Czerwonej, a z eksploatacji został wycofany w połowie lat 20. XX wieku. Jedyny zachowany egzemplarz samolotu eksponowany jest w Muzeum Lotnictwa Tureckiego (Havacılık Müzesi Yeşilköy) w Stambule.

Projekt i rozwój

Wodnosamolot Grigorowicz M-5 (zwany też Szczetinin M-5^[1]) zaprojektowany został przez Dymitrija Grigorowicza, kierownika zakładów S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie, który był już twórcą kilku lekkich łodzi latających (M-1 – M-4). Prace nad samolotem rozpoczęły się na początku 1915 roku na życzenie dowództwa marynarki wojennej, które całkowicie zrezygnowało z wodnosamolotów francuskich na rzecz rodzimych^[2]. Prototyp M-5 oblatano w kwietniu 1915 roku^[3], a już na początku maja pierwsze egzemplarze seryjne (12 sztuk z pierwszego zamówienia^[4]) weszły do służby. Większość egzemplarzy była napędzana silnikiem rotacyjnym Gnôme Monosoupape o mocy 74 kW (100 KM), lecz stosowano także inne silniki: Le Rhône 9 o mocy 81–88 kW (110–120 KM) i Clerget 9 o mocy 96 kW (130 KM)^[2]. Nominalnie samolot nie był uzbrojony, ale w warunkach bojowych wyposażano go w ruchomy karabin maszynowy (stosowano różne typy broni, m.in. Vickers 7,7 mm, Maxim 7,62 mm czy Lewis kal. 7,7 mm), mocowany na kadłubie z prawej strony, przed stanowiskiem obserwatora^[2][4]. Na misje bombowe samoloty mogły zabrać też 8 malutkich lub dwie 20-kilogramowe bomby; od listopada 1915 roku część maszyn wyposażono w radiostacje o zasięgu 40 km i aparaty fotograficzne^[4]. Łączna produkcja w dwóch fabrykach (Zakłady S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie i Zakłady Anatra w Odessie^[4]) trwająca do połowy 1917 roku wyniosła co najmniej 183 egzemplarze^[c], z czego 71 trafiło do Floty Czarnomorskiej, zaś ok. 60 do szkół lotniczych^[3][4]. Następcą tego modelu w rosyjskim lotnictwie morskim była kolejna maszyna konstrukcji Grigorowicza – M-9.

Opis techniczny

Silnik rotacyjny Le Rhône 9

M-5 był łodzią latającą o układzie dwupłata i konstrukcji całkowicie drewnianej. Konstrukcja kadłuba kratownicowa, wykonana z drewna jesionowego, o sklejkowym pokryciu różnej grubości – góra i boki 3 mm, burty poniżej linii wodnej 6 mm, zaś dno – 10 mm. Kadłub miał jeden stopień redanu i wspornik usterzenia na wznoszącym się końcu, a jego powierzchnia dna była znacznie szersza niż obrys kadłuba, co zapewniało większą stateczność samolotu na wodzie. Kabina dwuosobowa, otwarta, bez wiatrochronu, z miejscami obok siebie. Komora płatów trójprzęsłowa, podparta trzema parami zastrzałów o przekroju kroplowym (płat górny wysunięty do przodu, przed dolny). Skrzydła dwudźwigarowe, z drewna sosnowego. Płat górny trzyczęściowy, z baldachimem, bez wzniosu, o skosie krawędzi natarcia 4°, o cienkim profilu, kryty płótnem. Lotki drewniane, pokryte płótnem, bez kompensacji, wystające poza obrys górnego skrzydła. Płat dolny dwuczęściowy z niewielkim wzniosem, o mniejszej rozpiętości i cięciwie niż górny i identycznym skosie. Konstrukcja skrzydeł wzmocniona drutem stalowym. Usterzenie drewniane, kryte płótnem, z dużym trójkątnym statecznikiem pionowym. Pomocnicze małe pływaki o konstrukcji drewnianej krytej sklejką i prostokątnym przekroju usytuowano na końcach dolnego płata. Napęd stanowił najczęściej chłodzony powietrzem 9-cylindrowy silnik rotacyjny w układzie gwiazdy Gnôme Monosoupape o mocy 74 kW (100 KM), zawieszony pod górnym płatem i podparty do kadłuba. Rozrusznik ręczny, za pomocą korby umocowanej na stałe z przodu obudowy silnika. Zbiornik paliwa znajdował się za kabiną pilota, a paliwo docierało do silnika za pomocą ręcznej pompy. Śmigło drewniane, dwułopatowe, pchające^[5].

Służba

Łodzie latające Grigorowicz M-5 były używane głównie do szkolenia pilotów oraz lotów patrolowych, rozpoznawczych, a także bombowych przez lotnictwo morskie Floty Bałtyckiej i Floty Czarnomorskiej w latach 1915–1917. Podczas wojny domowej wodnosamoloty M-5 używane były także przez białogwardzistów oraz lotnictwo Armii Czerwonej. Po ustaniu działań wojennych samoloty tego typu nadal używano do szkolenia pilotów morskich aż do 1925 roku. Jeden egzemplarz M-5 po 1917 roku znalazł się w Finlandii i był używany w fińskim lotnictwie, zaś jeden został zdobyty przez Turków^[6].

I wojna światowa – Flota Czarnomorska

M-5 na znaczku pocztowym wydanym w ZSRR

Pierwszymi okrętami, na które w maju 1915 roku trafiły nowe wodnosamoloty konstrukcji Grigorowicza, były bliźniacze krążowniki „Kaguł” („Кагул”) i „Pamiat' Merkurija” („Память Меркурия”) – po 2 sztuki^[7]. Okręty te jednak rzadko korzystały ze swego wyposażenia lotniczego, które zresztą zlikwidowano w 1916 roku. Następnie łodzie latające M-5 trafiły na wyposażenie okrętu lotniczego (przed przebudową awiza) „Ałmaz” („Алмаз”). Początkowo na okręcie stacjonowały dwie maszyny, a od 1916 roku cztery^[6][7]. Następnie znalazły się na pokładach dwóch kolejnych transportowców wodnosamolotów, którymi były „Impierator Nikołaj I” („Император Николай I”, 5642 BRT) i „Impierator Aleksandr I” („Император Aлександр I”, 5133 BRT), bazujące w Sewastopolu i Odessie (okręty te mogły zabierać po 7-8 wodnosamolotów)^[8]. Debiut bojowy M-5 nastąpił w maju 1915 roku, kiedy to wodnosamoloty zaokrętowane na „Ałmazie” i „Impieratorze Nikołaju I” prowadziły rozpoznanie rejonu Bosforu, bombardując m.in. Stambuł (3 maja) i İğneadę (4 maja)^[8][9][10]. Między 9 i 13 czerwca 1915 roku M-5 zaokrętowane na „Ałmazie” i „Impieratorze Nikołaju I” ochraniały przejście pancernika „Impieratrica Marija” z Odessy do Sewastopola^[9][10]. Po przystąpieniu do wojny Bułgarii, 27 października 1915 roku samoloty obu okrętów bombardowały porty w Warnie i Burgas, korygując też ogień artylerii okrętowej^[10]. 24 stycznia 1916 roku doszło do wielkiej operacji lotniczej przeciw portowi w Zonguldak, kiedy to 11 wodnopłatów (M-5 i Curtiss K) wystartowało z trzech rosyjskich transportowców lotniczych („Ałmaz”, „Impierator Nikołaj I” i „Impierator Aleksandr I”), zrzucając 38 bomb o łącznej masie 370 kg. Bez strat własnych Rosjanie zatopili parowiec „Irmingard", cztery barki oraz uszkodzili linię kolejową oraz urządzenia przeładunkowe węgla. W drodze powrotnej „Impierator Aleksandr I” został zaatakowany przez niemiecki okręt podwodny UB-7, jednak udało mu się uniknąć trafienia torpedą. Po tym ataku ochronę zespołu powierzono własnym wodnosamolotom, które wykryły i zmusiły do zanurzenia wrogi okręt podwodny^[6][10][11]. W kolejnych miesiącach transportowce lotnicze wyposażone w maszyny Grigorowicza uczestniczyły aktywnie w blokadzie tureckich złóż węglowych w rejonie Eregli–Zonguldak, atakując z powietrza składy oraz urządzenia do wydobywania i załadunku węgla, utrudniając tym samym zaopatrzenie w węgiel floty tureckiej^[10][12]. 9 marca 1916 roku oba „Impieratory" uczestniczyły w nieudanym bombardowaniu Warny, zaś w kwietniu wszystkie trzy okręty lotnicze z 17 zaokrętowanymi wodnosamolotami wzięły udział w osłonie rosyjskich konwojów do opanowanego tureckiego portu Rize, poszukując i zwalczając wrogie okręty podwodne^[13][14][15]. 25 sierpnia podczas wypadu floty na bułgarski port Warna, w którym uczestniczyły m.in. trzy rosyjskie okręty lotnicze, doszło do bitwy powietrzno-morskiej z flotą austro-węgierską. Atak wykonały 4 wodnosamoloty (z 20 zaokrętowanych – 12 M-5 i 8 M-9), w wyniku którego według Rosjan zestrzelono trzy samoloty wroga przy stracie jednego własnego^[14][16][17]. Była to jedna z ostatnich akcji bojowych na Morzu Czarnym wykonanych przez M-5, które zostały zastąpione przez większe i nowocześniejsze M-9.

I wojna światowa – Flota Bałtycka

We Flocie Bałtyckiej maszyny M-5 służyły głównie do szkolenia pilotów w Szkole Lotnictwa Morskiego w Piotrogrodzie, która powstała 28 czerwca 1915 roku^[6]. Jedyny na Bałtyku rosyjski transportowiec lotniczy – „Orlica” („Орлица”, 2763 BRT) – wyposażony był od maja 1916 roku w nowocześniejsze M-9, które zastąpiły francuskie wodnopłaty FBA typ C^[14].

Okres wojny domowej

W okresie wojny domowej w Rosji łodzie latające M-5 stanowiły podstawowe wyposażenie Szkoły Lotnictwa Morskiego Armii Czerwonej, którą przeniesiono najpierw z Piotrogrodu do Niżnego Nowogrodu, a następnie do Samary^[6]. Od września 1919 roku szkoła miała na wyposażeniu operującą na Wołdze barkę rzeczną „Kniaginia Jewpraksija” („Kнягиня Евпраксия”) wyposażoną w 4 M-5 i 2 M-9^[18][19][20]. Barka służyła uczniom-pilotom do 1922 roku, kiedy to szkołę przebazowano do Sewastopola, zaś ostatnie M-5 wycofano ze szkolnictwa w połowie lat 20. XX wieku^[6][18].

Polacy na M-5

Od września 1916 roku do lutego 1917 roku w Szkole Lotnictwa Morskiego w Piotrogrodzie (jesienią 1916 roku przeniesionej do Baku) szkolił się miczman Eugeniusz Pławski (później m.in. dowódca ORP „Piorun”). Wykonywał on loty na łodziach M-5 i M-9^[21]. Dowódcą szkoły był również Polak – podpułkownik Grudziński, instruktorem był podchorąży Jerzy Weber. W szkole kształcił się również miczman Wacław Iwaszkiewicz i Jerzy Kłossowski, późniejszy dowódca ORP „Bałtyk”^[22].

Egzemplarze muzealne

Obecnie istnieje jeden zachowany egzemplarz samolotu Grigorowicz M-5 w Muzeum Lotnictwa Tureckiego (Havacılık Müzesi Yeşilköy) w Stambule^[6].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wiesław Bączkowski: Samoloty I wojny światowej. Warszawa: Lampart, 2000. ISBN 83-86776-54-4.
• Maciej Franz: Okręty lotnicze I wojny światowej. Gdynia: Wydawnictwo Akademickie Akademii Marynarki Wojennej, 2009. ISBN 978-83-60278-36-9.
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Zbigniew Jankiewicz: Łodzie latające. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1972.
• Zbigniew Jankiewicz: Wodnosamoloty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07272-8.
• Zbigniew Jankiewicz, Julian Malejko: Samoloty i śmigłowce wojskowe – litery F-H [Tom=8]. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08292-8.
• Adam Jońca: Lotnictwo morskie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1969.
• Ryszard Kaczkowski: Lotnictwo w działaniach na morzu. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07175-6.
• Mихaил Macлoв: Pуccкиe caмoлeты 1914 – 1917. Москва: Цeйхгayз, 2006. ISBN 5-9771-0005-1.
• Г.Ф. Петрoв: Гидpocaмoлeты и Экранопланы России 1910 – 1999. Москва: Русавя, 2000. ISBN 978-5879601107.
• Szymon Pilecki, Jerzy Domański: Samoloty bojowe 1910-67. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1969.
• Eugeniusz Pławski: Fala za falą... Wspomnienia dowódcy ORP „Piorun”. Gdańsk: Finna, 2003. ISBN 83-917883-1-8.
• Michael J.H. Taylor (red.): Jane’s Encyclopedia of Aviation. London: Studio Editions, 1989. ISBN 1-85170-324-1.
• Waldemar Waligóra. Lotnictwo zaokrętowane Rosji i ZSRR 1913 – 1949. „Technika Wojskowa Historia”. Lipiec-Sierpień Nr 4/2014. Magnum-X. ISSN 2080-9743. 
• Władimir Zabłocki: Okręty lotnicze Rosji. Warszawa: Magnum-X, 2004. ISBN 83-88920-16-2.

Linki zewnętrzne

• Grigorowicz M-5, www.airwar.ru (ros.) [dostęp 2014-08-05]