Grodków

Grodków

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz w Grodkowie (2013)
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	brzeski
Gmina	Grodków
Data założenia	1234
Prawa miejskie	1248/1249 albo 1268
Burmistrz	Marek Andrzej Antoniewicz
Powierzchnia	9,88[1] km²
Wysokość	175 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	8122[1] 822[1] os./km²
Strefa numeracyjna	77
Kod pocztowy	49-200
Tablice rejestracyjne	OB
Położenie na mapie gminy Grodków Grodków
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Grodków
Położenie na mapie województwa opolskiego Grodków
Położenie na mapie powiatu brzeskiego Grodków
50°41′53″N 17°23′04″E/50,698056 17,384444
TERC (TERYT)	1601034
SIMC	0965401
Urząd miejski ul. Warszawska 29 49-200 Grodków
Strona internetowa

Grodków (niem. Grottkau) – miasto w województwie opolskim, w powiecie brzeskim, siedziba gminy Grodków.

1 stycznia 2012 miasto liczyło 8900 mieszkańców^[2].

W mieście mieszczą się duże zakłady przemysłu metalowego, spożywczego, wytwórnia pasz. Obecnie główną gałęzią gospodarki są usługi, w szczególności w zakresie rolnictwa.

Nazwa

Nazwa Grotkow wśród innych nazw śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 roku wydanym w języku polskim w Berlinie^[3]

Według niemieckiego nauczyciela i językoznawcy amatora Heinricha Adamy’ego nazwa pochodzi od polskiej nazwy umocnionego osiedla – „grodu”^[4]. W swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia jako najwcześniej zanotowaną nazwę miejscowości Grodkow podając jej znaczenie „Burgstadt”, czyli po polsku „Miasto grodowe, zamkowe”^[4]. Pierwotna nazwa została później przez Niemców zgermanizowana na Grottkau i utraciła swoje znaczenie^[4].

Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w łacińskim dokumencie z 1250 roku gdzie zanotowana została w zlatynizowanej, staropolskiej formie „Grodcow”^[5]. W łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizownej formie Grotkow. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak obecną dzielnicę Półwiosek pod łacińską nazwą Media villa^[6][7] Miejscowość została wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w 1333 roku w staropolskiej formie Grodcow^[8].

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Grotcovia^[9]. W dziele Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 roku miejscowość wymieniona jest pod nazwami Grotka oraz Grotkau^[10]. W 1750 roku nazwa Grotkow wymieniona została w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast śląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Śląska^[11]

Nazwę Grodków w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa^[12]. Polską nazwę Grodków oraz niemiecką Grottkau wymienia w 1896 roku śląski pisarz Konstanty Damrot w książce o nazewnictwie miejscowym na Śląsku^[13]. Damrot w swojej książce wymienia również starszą nazwę z łacińskiego dokumentu z roku 1268 Grodchow.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje dwie polskie Grodków, Grotków oraz niemiecką nazwę miejscowości Grottkau^[14]. W 1939 roku Konstanty Prus stwierdził, że nazwy miasta nie powinno się pisać Grotków, ponieważ pochodzi od wyrazu gród, gródek i dlatego poprawna wersja to Grodków^[15]. Pomimo tego w 1945 nazwy Grotków używano urzędowo^[16].

Geografia

Miasto położone jest na wysokości 170-180 m n.p.m. Położenie historyczne miasta jest sporne – według niektórych źródeł w historycznych granicach Górnego Śląska^[17] (w latach 1815–1945 miasto należało pruskich jednostek administracyjnych: rejencji opolskiej (Regierungsbezirk Oppeln) i prowincji Górny Śląsk (Provinz Oberschlesien) z lat 1919–1945), jednak w przeszłości znajdywało się w granicach księstwa nyskiego, które było księstwem dolnośląskim^[18]. Leży nad Strugą Grodkowską na Równinie Grodkowskiej, wchodzącej w skład Niziny Śląskiej.

W Grodkowie znajduje się węzeł drogowy, obwodnicą miasta przechodzą drogi wojewódzkie nr 401, 385 i 378. Na północ od miasta przebiega autostrada A4. Przez Grodków przechodzi linia kolejowa Nysa – stacja Grodków – Brzeg o znaczeniu lokalnym.

W skład miasta wchodzi osiedle Półwiosek. Umownie, Grodków dzieli się na Stare Miasto w centralnej części miasta, Półwiosek w zachodniej części miasta, Osiedle im. T. Kościuszki w południowo-zachodniej części miasta, Osiedle przy ul. Krakowskiej w południowo-wschodniej części miasta (zabudowa wielorodzinna) oraz Osiedle Kwiatowe i Szczęśliwe w południowej części miasta (zabudowa jednorodzinna). Północna część miasta to obszar, w którym przeważają zakłady pracy. Układ przestrzenny zabudowy wyznacza oś przebiegających ulic z północnego zachodu na południe i południowy wschód; Wrocławska, Sienkiewicza i Krakowska. W centralnej części stare miasto zamknięte, typowym dla Dolnego Śląska układem urbanistycznym, eliptycznym układem ulic; Szpitalnej, Słowackiego i Kasztanowej. Miasto graniczy na wschodzie z wsią Tarnów Grodkowski, zaś na południu z wsią Nowa Wieś Mała.

Historia

Grodków (XIX w.)

Brama Lewińska

Kościół farny pw. Św. Michała Archanioła

Ruiny kościoła ewangelickiego

Znany z dokumentów pisanych w 1234 roku jako Grodcov, kiedy to książę wrocławski Henryk Brodaty założył dwie wsie na prawie niemieckim (Stary i Nowy Grodków). Już wcześniej jednak na terenie dzisiejszego Grodkowa istniała osada. Dowód na to przyniosły prace archeologiczne z 1862 r., poczynione przy okazji budowy torów kolejowych (dziś jednych z najstarszych w Polsce). Odkryto wówczas ślady palenisk, studni wyłożonych drewnem, drobne przedmioty żelazne i żużel dymarkowy.

Prawa miejskie Grodków uzyskał 22 września 1268 r.^[19] W 1276 roku nastąpiła ponowna lokacja miasta na prawie średzkim. W roku 1289 Rusini sprowadzeni jako sojusznicy przez Władysława Łokietka i Bolesława płockiego w wojnie o tron krakowski, spustoszyli ziemie Henryka Probusa, w tym Grodków.

Od 1344 Grodków stał się częścią biskupiego księstwa nyskiego i dzielił jego losy, był to lokalny ośrodek rzemieślniczy i handlowy rolniczej okolicy. W latach 1428 i 1430 miasto padło ofiarą wojen husyckich, a w 1449 wielkiego pożaru, który zniszczył całą zabudowę. W 1467 zostało odbudowane na prawie magdeburskim, ponowne pożary miały miejsce w 1490, 1549 i 1574. Zniszczenia przyniosła również wojna trzydziestoletnia, kontrybucja i epidemie, a następnie wojny śląskie i napoleońska^[20].

W 1763 r. Grodków stał się siedzibą pruskiego garnizonu. W XVIII przez dwa lata w Grodkowie ukazywało się czasopismo „Oberschlesische Monatschrift”, zainicjowane przez miejscową szkołę ewangelicką^[21]. W 1789 zapoczątkowano wydawanie kolejnego czasopisma – „Natur und Gott zum Unterricht und zur Erbaunung” – ale ukazało się ono tylko jednorazowo^[21].

Pożar w 1833 ponownie zniszczył miasto i zahamował jego rozwój, produkowano cygara i papierosy, działał też młyn. W drugiej połowie XIX w. miasto przeżywało okres intensywnego rozwoju, powstała fabryka zabawek, browar i teatr^[20]. Wokół dawnych murów miejskich wytyczono promenadę, przy której wzniesionych został szereg budynków publicznych (szkoła rolnicza, poczta, urząd katastralny) oraz prywatne wille. Miasto wzbogaciło się także o gmachy urzędu landrata (Landratsamt) i szpitala powiatowego. W latach 1912–1913 zbudowano nowe koszary. W roku 1936 otwarty został basen miejski.

Podczas II wojny światowej Niemcy zostali wyparci z miasta 6 lutego 1945 roku przez oddziały radzieckie wchodzące w skład 33 Korpusu Piechoty 5 Armii Gwardii, 55 Korpusu Piechoty 21 Armii, 4 Samodzielnego Korpusu Pancernego z 1 Frontu Ukraińskiego. W walkach zginęło ok. 100 żołnierzy radzieckich^[22].

W wyniku przejścia frontu wojennego miasto zostało zniszczone w ponad 60%. W 1946 r. miejscowość została włączona do województwa śląskiego na terenie powojennej Polski, pod nazwą Grodków^[23]. Niemieckojęzyczna ludność miasta została wysiedlona do Niemiec. Zniszczona wojną zabudowa miasta została rozebrana, zaś na jej miejscu powstały rozlegle place bądź budynki z tzw. wielkiej płyty.

6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy. Obóz MBP nr 104, powstały w Grodkowie miał status obozu przejściowego, następnie został przekształcony w obóz pracy. Przetrzymywano w nich Ślązaków i Niemców oraz byłych członków SS. Do obozu prawdopodobnie trafiali także powracający do Polski żołnierze armii Andersa, którzy wstąpili do niej po dezercji z Wehrmachtu, do którego wcielono ich wcześniej w ramach volkslisty oraz żołnierze podziemia niepodległościowego^[24].

W latach 1946–1950 miasto należało do woj. śląskiego, potem do woj. opolskiego. Do 1975 roku Grodków był miastem powiatowym w powiecie grodkowskim. Miasto Grodków status miasta powiatowego utraciło w wyniku reformy administracyjnej z 1975 r.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Grodkowa w 2014 roku^[25].

Zabytki

Wieża Bramy Ziębickiej

Ulica Warszawska – deptak miejski

Ulica Słowackiego

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[26]:

• stare miasto
• kościół parafialny (farny) pod wezwaniem św. Michała Archanioła, z k. XIII w., XV w., XVII w.; wcześniej pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny; wybudowany był w stylu wczesnogotyckim; wzmiankowany już w 1282 roku; w 1449 r. został spalony podczas pożaru, a następnie odbudowany; wiek XV i XVI służyły rozbudowie kościoła, lecz wojna trzydziestoletnia nie oszczędziła go – został ponownie spalony; następnie przed rokiem 1671 był odnowiony staraniem biskupa Sebastiana Rostocka; w roku 1893 nastąpiła częściowa regotyzacja kościoła; m. in. neogotyckie sklepienie nawy głównej, kościół posiada wczesnogotyckie prezbiterium o układzie wendyjskim pochodzące z XIII wieku, pozostała część kościoła ma układ polski; przy prezbiterium znajduje się zakrystia z przełomu XV-XVI wieku; W obecnej postaci jest to kościół orientowany trójnawowy w układzie bazylikowym z rzędem kaplic wydłużonym prezbiterium zamkniętym prostą ścianą, i licznymi przybudówkami. Świątynia posiada jedną z najwyższych wież w tej części Europy, w całości murowanych z cegły łącznie z iglicą, sięgającą 70 metrów. We wnętrzu ołtarz główny w stylu późnobarokowym ufundowany został w 1729 roku przez księdza Henryka Schmidta, a wykonany przez rzeźbiarza Michała Kosslera z Niemodlina i malarza Melchiora Franciszka Ansi; ponadto w kościele znajduje się barokowa chrzcielnica marmurowa, barokowy prospekt organowy i dzwon, który był przelany w 1833 r. i umieszczony nad prezbiterium; obecne wyposażenie manierystyczno-barokowe; kościół św. Michała Archanioła jest główną siedzibą dekanatu grodkowskiego
• kościół ewangelicki, neoromański z lat 1845–1846 – XIX w., ruiny; w 1766 roku założono w Grodkowie gminę ewangelicką i wzniesiony został kościół, który uległ zniszczeniu; budowa obecnego rozpoczęła się w 1845 roku; zaraz po zakończeniu działań wojennych, w 1946 roku odprawiano tu nabożeństwa katolickie; gdy przywrócono do stanu używalności świątynię katolicką, kościół ponownie przejęli ewangelicy, jednak z uwagi na ciągle malejącą ich liczbę, po kilkunastu latach zaprzestano odprawiania nabożeństw; od tego czasu kościół pozostał opuszczony i zamknięty. Świątynia projektu Ilinga z Nysy, jest budowlą orientowaną, trójnawową z emporami w układzie bazylikowym, od wschodu zamknięta półkolistą absydą. W zachodniej części, wieża wtopiona w korpus nawowy wysokości 39 metrów.
• mury miejskie, fragmenty z XIV–XVI w.; z wieżą Bramy Ziębickiej, wieżą Bramy Lewińskiej, basztą więzienną z renesansową attyką oraz pozostałościami znajdującego się niegdyś na murach „domu morowego” (izolatką dla chorych na trąd)^[27]; budowę murów miejskich rozpoczęto w 1296 roku za czasów księcia świdnickiego Bolka I; wielokrotnie niszczone i odbudowywane, m.in. w wyniku wojny trzydziestoletniej
• ratusz, z XV/XVI w., 1840, XX w.; wzniesiony został zapewne w XIV lub XV w.; spalony w 1549 r. a odbudowany w latach 1551–1557 staraniem biskupa Baltazara Promnitza; ponownie zniszczony przez największy grodkowski pożar w roku 1833; obecny ratusz, z zachowaniem pierwotnej wieży (gotyckiej, renesanowy chełm, XV-XVI w.), zbudowany został w 1840 r. według projektu architekta Philippiego z Opola; późnoklasycystyczny z gotycko-renesansową wieżą (51 m.) ratusz usytuowany jest pośrodku rynku; w przyziemiu zachował się gotycki portal współczesny budowie pierwszego ratusza; w sieni znajduje się tablica z inskrypcją i herbem bp. Promnitza
• dom, ul. Elsnera 6 (d. 16), z XIX w.
• domy, ul. Powstańców Śląskich 1/3 (d. Rynek 13), 22, z XIX w.
• domy, ul. Reymonta 1, 5, z XIX w.
• gospoda „Pod Trzema Koronami”, Rynek 8 (d. 14), z XVI/XVII -XVIII/XIX w., XX w.
• dom, Rynek 32 (d. 12), z XIX w., XX w.
• budynek administracyjno-mieszkalny ze spichrzem, w zespole d. młyna, ul. Sienkiewicza 19, z drugiej poł. XIX w.
• areszt śledczy, ul. Sienkiewicza 23, z k. XIX w.
• dom, ul. Warszawska 3, 5, z XIX w.
• dom, ul. Wrocławska 17, z XIX w.
• zajazd, ob. dom, ul. Wrocławska 16 (d. 18), z XVIII/XIX w.
• wiatrak typu holenderskiego, z XIX w.

inne zabytki:

• kamienice na Starym Mieście, z XVIII-XIX w.
• synagoga z XIX w.; prywatny dom modlitwy znajdujący się w Grodkowie, na piętrze oficyny kamienicy rodziny Titlsch przy obecnej ulicy Wrocławskiej, za czasów niemieckich zwanej Breslauer Strasse; synagoga została założona w XIX wieku; prawdopodobnie została zdewastowana podczas nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku; obecnie pomieszczenie po niej jest wykorzystywane do innych celów.

zabytki przyrody:

• park miejski Cegielnia
• park im. Juliusza Słowackiego.

Znani grodkowianie

W Grodkowie urodził się nauczyciel Fryderyka Chopina – Józef Elsner, założyciel pierwszej na ziemiach polskich wyższej szkoły muzycznej, kompozytor i muzyk. Przy ulicy noszącej jego imię odnajdziemy poświęcone mu muzeum – Dom Pamięci Józefa Elsnera. Tu też stawiał swe pierwsze kroki ostatni z wielkich lutnistów barokowych, także kompozytor, Sylvius Leopold Weiss. Wśród grodkowian odnajdziemy Sebastiana von Rostocka – wrocławskiego biskupa i starostę generalnego Śląska w czasie panowania cesarza Ferdynanda III czy Melchiora Adama – XVII-wiecznego encyklopedystę i historyka literatury. Tu urodził się też Robert Sommer – lekarz, założyciel Niemieckiego Towarzystwa Psychologicznego (Deutsche Gesellschaft für Psychologie), dwukrotny kandydat do Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny. W Grodkowie urodził się polski wokalista jazzowy Janusz Szrom. W roku 1970 w Grodkowie urodził się poeta Jacek Gutorow, a w 1973 wokalista Grzegorz Wilk. Z miastem związany jest również Piotr Gacek (ur. 16 września 1978) – polski siatkarz, grający na pozycji libero.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki (dekanat Grodków):
  • parafia św. Michała Archanioła
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Grodków (Sala Królestwa ul. Miła 2)^[28].

Przed II wojną światową w Grodkowie istniały także parafia ewangelicka oraz gmina żydowska.

Kultura i sport

Dom Kultury w Grodkowie powstał w 1946 roku. Należał on do związków zawodowych, a swoją siedzibę miał w kilku pomieszczeniach grodkowskiego ratusza. Wiosną 1948 roku został ulokowany w nowej siedzibie przy ulicy H. Sawickiej, obecnie Kasztanowej. W związku z przejściem pod nadzór Powiatowej Rady Narodowej, nazwa placówki zostaje zmieniona na Powiatowy Dom Kultury. W roku 1954 PDK otrzymał imię Józefa Elsnera w związku z setną rocznicą jego śmierci. Rok 1976 to kolejna zmiana nazwy, pierwszego stycznia powstaje Miejsko-Gminny Dom Kultury. Pod tą nazwą funkcjonuje aż do roku 1993, kiedy to po połączeniu Domu Kultury, hali sportowej, basenu, kina, miejskiego stadionu oraz świetlic wiejskich, powstaje Ośrodek Kultury i Rekreacji w Grodkowie. Instytucja w takiej formie funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

Obecnie OKiR posiada ponad 20 sekcji i kół zainteresowań, organizuje ok. 30 cyklicznych imprez kulturalno-rekreacyjnych rocznie. Latem ponad 7000 osób odwiedzało basen kąpielowy do roku 2015, był to ostatni odkryty basen betonowy w powiecie Brzeskim, a przez cały rok w kinie „Klaps” odbywa się ok. 100 seansów filmowych, kino w 2018 zostało odremontowane.

W mieście działają kluby sportowe:

• UKS Olimp Grodków – piłka ręczna, I liga polska mężczyzn,
• GKS Grodków – piłka nożna, klasa okręgowa.

Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione

• Beckum, Niemcy
• Bogumin, Czechy
• Heringsdorf, Niemcy
• La Celle-Saint-Cloud, Francja
• Borszczów, Ukraina

Szlaki turystyczne

• Nowina – Rozdroże pod Mlecznikiem – Raczyce – Henryków – Skalice – Skalickie Skałki – Skrzyżowanie nad Zuzanką – Bożnowice – Ostrężna – Miłocice – Gromnik – Jegłowa – Żeleźnik – Wawrzyszów – Grodków – Żarów – Starowice Dolne – Strzegów – Rogów – Samborowice – Szklary – Wilemowice leśniczówka –

Biskupi Las – Dębowiec – Ziębice^[29]

• Brzeg – Krzyżowice – Gierszowice – Olszanka – Pogorzela – Jasiona – Michałów – Lipowa – Przylesie Dolne – Grodków

Zobacz też

• cmentarz żydowski w Grodkowie

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Ciurlok: O drukarzach, drukarniach i drukach śląskich. Mikołów, Katowice: Regionalny Instytut Kultury w Katowicach, 2018. ISBN 978-83-952024-1-4.
• Colmar Grünhagen: Regesten zur Schleisischen Geschichte. Breslau: Josef Max & COMP., 1866.
• Colmar Grünhagen: Codex Diplomaticus Silesiae T.22 Regesten zur schlesischen Geschichte 1327–1333. Breslau: E. Wohlfarth’s Buchhandlung, 1903.

Linki zewnętrzne

• Grotków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 857 .
• Historia Żydów w Grodkowie na portalu Wirtualny Sztetl
• Grodkow.com – serwis miejski