Grodzisk Wielkopolski

Grodzisk Wielkopolski
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Studnia bł. Bernarda
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

grodziski

Gmina

Grodzisk Wielkopolski

Data założenia

ok. 1257

Prawa miejskie

1303

Burmistrz

Piotr Hojan

Powierzchnia

18,21 km²

Populacja (31.12.2021)
• liczba ludności
• gęstość


14 739[1]
809 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 61

Kod pocztowy

62-065

Tablice rejestracyjne

PGO

Położenie na mapie gminy Grodzisk Wielkopolski
Mapa konturowa gminy Grodzisk Wielkopolski, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Grodzisk Wielkopolski”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Grodzisk Wielkopolski”
Położenie na mapie powiatu grodziskiego
Mapa konturowa powiatu grodziskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Grodzisk Wielkopolski”
Ziemia52°13′30″N 16°22′00″E/52,225000 16,366667
TERC (TERYT)

3005024

SIMC

0970810

Hasło promocyjne: „Grodzisk Wielkopolski
miasto z życiem”
Urząd miejski
ul. Stary Rynek 1
62-065 Grodzisk Wielkopolski
Strona internetowa

Grodzisk Wielkopolski (niem. Grätz) – miasto w województwie wielkopolskim, nad Letnicą (zw. też Rowem Grodziskim), siedziba władz powiatu grodziskiego oraz gminy Grodzisk Wielkopolski. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021, miasto liczyło 14 739 mieszkańców.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1303 roku położone było w XVI wieku w województwie poznańskim[2].

Historia

Średniowiecze

  • 1257 – pierwsza wzmianka w dokumencie wystawionym w Modrzu przez księcia Przemysła I, w którym wśród wsi należących do cystersów w Paradyżu wymienia wieś Grodisze[3][4].
  • 1303 – prawa miejskie magdeburskie (nadane zapewne wcześniej przez Przemysła II w 1295-1296 r.).
  • 1312-1314 – stolica dystryktu w księstwie żagańskim[5].
  • 1306-1314 – istniała mennica książęca, w której wybijano monety – kwartnik z napisem „De Grodis”.
  • 1339 – wzmiankowany jest Borek z Grodziska, pierwszy znany właściciel z rodu Borków (Wezenborgów).
  • 1383-1385 – miasto i okolica niszczone podczas wojny domowej wielkopolskich rodów Grzymalitów z Nałęczami. W marcu 1383 okolice Grodziska spustoszyli właściciele Kębłowa i Zbąszynia. Powracających z wyprawy rabusiów dopadli mieszczanie z kmieciami okolicznych wsi i pobiwszy ich zabrali im łupy. Nie usatysfakcjonowani zwycięstwem ruszyli nieostrożnie za uciekającym rycerstwem w dalszą pogoń. Na pomoc rycerstwu ruszyła załoga zamku zbąszyńskiego i wspólnie zaatakowano ponownie, zabijając ponad 160, nie licząc wziętych w niewolę, z których wielu zmarło[6][7]. Po raz drugi miasto wraz z okolicą spustoszyły oddziały wojewody kujawskiego Alberta i sędziego pakoskiego Hektora Ostroroga[8].
  • 1404 – miasto posiadało już umocnienia i dwie bramy zw. Suchą i Wodną. Był to prawdopodobnie wał kamienno-drewniano-ziemny, z ostrokołem zrobionym z grubych, zaostrzonych u góry pali, otoczony fosą.
  • 1412 – pod miastem dochodzi do skrytego napadu ludzi starosty poznańskiego (Starosty Generalnego Wielkopolski) na Ottona Bransten, który wraz z 18 ludźmi jechał z Brandenburgii do Poznania[9].
  • W XV w. klucz grodziski przeszedł na Nałęczów z Lubosza, z nich pierwszym wymienionym w Grodzisku (1418) jest Niemierza.
  • W XV w. odnotowano przypadki orzekania przez Starostę Generalnego (sąd grodzki) w Grodzisku[10].
  • 1424 – rozwijające się miasto strawił pożar.
  • 1426 – dokumenty wzmiankują kościół św. Jadwigi (zapewne data budowy kościoła gotyckiego na miejscu wcześniejszej budowli, niewykluczone że uszkodzonej podczas pożaru w 1424 roku), oraz nowo powstały kościół św. Ducha wraz ze szpitalem na przedmieściu Wyczółkowo. W uposażeniu szpitala wymieniony jest mielcuch. Wnioskować więc można, że w Grodzisku warzono już wówczas piwo.
  • 1444 – najstarsza wzmianka o zaliczeniu miasta do powiatu kościańskiego, należącego do województwa poznańskiego, w tym powiecie pozostawał do 1815 roku[11].
  • W połowie XV w. w Grodzisku osiedliła się grupa husytów, emigrantów religijnych z Pilzna[11].
  • 1458 – wystawienie 12 zbrojnych na wyprawę malborską, a więc Grodzisk zaliczono do II kategorii miast – średniej wielkości (miastami I kategorii, czyli dużymi, w ówczesnej Rzeczypospolitej były tylko Kraków, Lwów i Poznań)[11].
  • 1466 – miasto przeszło w posiadanie rodziny Ostrorogów. Pierwszym z nich jest Stanisław wojewoda poznański, później kaliski[11].

XVI wiek

  • 1501 – na grodziskim zamku umarł Jan Ostroróg, prawnik i dyplomata, doktor praw obojga. Z tego też roku pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu na północnym przedmieściu kościoła św. Anny.
  • 1507 pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Grodzisku Wielkopolskim[12].
  • 1542 -Spłonęła znaczna część miasta, a w szczególności północne okolice Rynku (Starego Rynku). Po tej tragedii król Zygmunt I Stary dekretem z 25 maja 1543 roku, zwolnił mieszkańców miasta od podatków królewskich na okres 6 lat. Również Stanisław Ostroróg, ówczesny właściciel miasta, wprowadził ulgi podatkowe w celu szybkiego odbudowania zniszczeń[13].
  • 1548-1551 – w mieście osiedliła się nowa grupa emigracyjna braci czeskich wygnanych z Czech przez cesarza Ferdynanda I[14].
  • 1555 – kasztelan międzyrzecki Stanisław Ostroróg założył tu jeden z najważniejszych zborów luterańskich, zniesiony w 1593 roku[15].
  • 1563-1593 – ośrodkiem reformacji: kościół parafialny oddano protestantom, działała tu słynna szkoła, w której wykładał Erazm Gliczner, w latach 1572–1573 działa oficyna wydawnicza Jana Glicznera (druga po Szamotułach (1551) drukarnia w Wielkopolsce), a od 1579 do 1581 drukował tu Melchior Nering[14].
  • 1593 – na północ od przedmieścia św. Anny powstało tzw. Nowe Miasto[14].
  • 1600 – miasto nawiedziło „morowe powietrze, które spowodowało częściowe wyludnienie[13].

XVII wiek

Nieistniejący już budynek browaru na Starym Rynku
  • 1601 – z 23 marca pochodzi najstarsza wzmianka o warzeniu piwa.
  • 1615 – pożar zniszczył znaczną część „Nowego Miasta”[14].
  • 1616 – ponownie wybuchł pożar na „Nowym Mieście”[16].
  • 1617 (30.VII) – wybuchł kolejny pożar pustoszący miasto[16].
  • 1620 – ponowne wyludnienie miasta z powodu „morowe powietrza[13].
  • 1626 – Grodzisk przeszedł w posiadanie rodziny Opalińskich, jego pierwszym właścicielem był Jan wojewoda poznański[14].
  • 1655/57 – wojska szwedzkie ograbiły miasto, wznosząc liczne pożary, a w 1656/57 miasto nawiedziła „zaraza”, która zdziesiątkowała mieszkańców[17].
  • 1689 – pożar zniszczył znaczną część starego miasta[18]. Zniszczeniu uległo 155 domów i Ratusz Miejski. Właściciel miasta Jan Franciszek Opaliński zwolnił miasto od podatków na okres 6 lat, natomiast król Jan III Sobieski pozwolił mieszkańcom pobierać wyższy podatek brukowy w wielkości jednego grosza od konia[19].

XVIII wiek

  • 1706 – podczas przemarszu wojsk saskich, spłonęła znaczna część miasta[20].
  • 1708 i 1709 – w wyniku „morowego powietrza” zmarło ok. 500 mieszkańców[18].
  • 1761 – pożar w dzielnicy żydowskiej, który strawił większość domów i uszkodził poważnie synagogę, spłonęły też dwa domy przy Starym Rynku[20][21].
  • 1768 – 16 grudnia pod miastem doszło do starcia grupy konfederatów barskich z Rosjanami. Kilka dni później (24.XII) doszło do większego starcia w czasie, którego oddział konfederatów pod dowództwem Józefa Gogolewskiego zmusił do ucieczki Rosjan, dowodzonych przez gen. Drewitza[18]. W czasie konfederacji, liczne przemarsze wojsk, dopuszczały się rabunków i wzniecały pożary. Spalono kilka domów żydowskich[17].
  • 1773 (14.V) – wybuchł pożar na pół. przedmieściu św. Anny, spaliły się trzy domy i zabudowania gospodarcze, ucierpiał przy tym poważnie kościół pw. św. Anny[20].
  • 1775 – 24 marca w Opalenicy zmarł Leon Wojciech Opaliński, ostatni przedstawiciel tego znanego rodu wielkopolskiego.

Okres zaborów

Plac Wiosny Ludów
  • 1848 – Wiosna Ludów, – 21 marca z miasta usunięto administrację pruską. 14 kwietnia zdecydowana postawa powstańców nie dopuściła do zajęcia miasta przez 2 bataliony pruskiej piechoty. W dniu 28 kwietnia doszło do bitwy w rejonie Doktorowa, gdzie kilkuset kosynierów pod dowództwem Marcusa Mossego starło się z 600-osobową ekspedycją pruską, w skład której wchodził oddział kawalerii i 4 armaty. Po wycofaniu się powstańców z miasta i sforsowaniu barykad, prusacy wzięli krwawy odwet na mieszkańcach miasta. Straty polskie: 25 zabitych i 7 ciężko rannych. Kolejnych 20 mieszkańców miasta zostało zamordowanych w tym samym dniu przez pruskich żołnierzy[26]. Po spacyfikowaniu miasta przez prusaków, dwukrotnie 16 maja spaliło się kilka domów wraz zabudowaniami gospodarczymi, a 8 lipca wybuchł pożar na Starym Rynku, w wyniku czego spłonęły 24 domy, w większości drewniane z podcieniami, a ponad 50 rodzin zostało bez dachu nad głową[27].
  • 1860 – w drukarni grodziskiej Augusta Schmaedickiego z inicjatywy i pod redakcją ks. Aleksego Prusinowskiego rozpoczęto wydawanie zasłużonego dla sprawy narodowej „Tygodnika Katolickiego”[26]
  • 1861 – pożar w dzielnicy żydowskiej.
  • 1864 – (14.VI) pożar zniszczył kilka domów na Starym Rynku, uszkodzony został kościół farny, na którym spłonęła kopuła i spaliło się kilka domów w okolicy kościoła[27].
  • 1874 – w Grodzisku powstała pierwsza polska spółka mleczarska w zaborze pruskim.
  • 1881 – 10 grudnia otwarto pierwsze połączenie kolejowe do Opalenicy[28].
  • 1885 – 26 października otwarto progimnazjum, pierwszą w mieście szkołę średnią.
  • 1887 – 1 października utworzono powiat grodziski, w skład którego weszły gminy Buk, Grodzisk i Opalenica[29].
  • 1894 – z fundacji rodziny Mossych, powstał szpital miejski[29].
  • 1896 – w granice miasta włączono wieś Doktorowo[29].
  • 1898 – 1 września uruchomiono elektrownię miejską. Trzecią w Provinz Posen po Poznaniu (1894) i Bydgoszczy (1896)[29].
  • 1901 – 1 października miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kościanem[29].
Sąd Rejonowy
  • 1905 – szczytowy okres rozbudowy miasta; oddano do użytku gmachy starostwa, sądu i nowego kościoła ewangelickiego; 1 października uruchomiono połączenie kolejowe z Wolsztynem[29].
  • 1906 – strajk młodzieży szkolnej[29].
  • 1909 – zakończono budowę tutejszego węzła kolejowego, miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z Poznaniem[29].
  • 1911 – spłonął Hotel „Pod Koroną” na Starym Rynku, należący do Carla Kutznera[30].
Pomnik Powstańców Wielkopolskich
  • 1918–1919 – liczny udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim. Miasto wystawia trzy kompanie piechoty i oddział kawalerii. Grodzisk staje się też głównym ośrodkiem dowodzenia i zaopatrzenia frontu zachodniego[31].

II Rzeczpospolita

  • 1921 – po opuszczeniu miasta przez ludność niemiecką liczba mieszkańców spadła do 5634 osób. O trudnym położeniu ludności świadczą liczne strajki kolejarzy.
  • 1922 – 30 kwietnia powstał Klub Sportowy Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski założony przez grupę gimnazjalistów.
  • 1922 – strajk robotników rolnych[32].
  • 1924 – demonstracje bezrobotnych.
  • 1927 – 30 stycznia, w pożarze spłonęła część ul. Kramarskiej (obecnie Mickiewicza), Rzeźnickiej (obecnie Ks. Piotra Wawrzyniaka), Żydowskiej oraz Podgórnej (obecnie Ks. Kan. Czesława Tuszyńskiego). 20 rodzin pozostałe bez dachu nad głową, a straty oceniona na 120 000 zł[33].
  • 1928 – (11.I.) – wybuchł pożar na ul Żydowskiej, który pochłonął 5 domów i zabudowę gospodarczą, a 15 września spłonęły 3 domy w narożniku ul. Rzeźnickiej i Gołębiej[33].
  • 1929 – z inicjatywy Antoniego Thuma powstała Grodziska Orkiestra Dęta.
  • 1932 – 1 kwietnia zlikwidowano powiat grodziski i w całości włączono go do powiatu nowotomyskiego, Grodzisk był największym z 6 miast tego powiatu, a Nowy Tomyśl dopiero piątym (2576 osób)[34].
  • 1934 – wybuchł pożar na poł. pierzei Starego Rynku, który strawił ostatnie domy podcieniowe[35].

II wojna światowa

  • 1939–1945 – niemiecka okupacja (od 9 września 1939).
  • 1939–1941 wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian osiedlano Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich,
  • 1940 – następuje rozbiórka synagogi i cmentarza (kirkutu) żydowskiego.
  • 1940–1942 – w mieście na terenie więzienia istniał obóz jeńców angielskich.
  • 1941 – administracja niemiecka przywraca powiat grodziski (Kreisland Grätz), w mieście działa Sąd Obwodowy (Amtsgericht Grätz) i więzienie sądowe (Gerichtsgefängnis) obejmujące swym zasięgiem powiat grodziski i włączony dawny powiat nowotomyski, a od października 1943 więzienie w Grodzisku przejęło także funkcję po zlikwidowanym więzieniu w Wolsztynie[36].
  • 1942–1944 – w gmachu szkoły działa szkoła junkrów hitlerowskich przeniesiona z Berlina.
  • 1943 – władze okupacyjne przystępują do budowy północnej dzielnicy mieszkaniowej, za torami kolejowymi (ukończono tylko jedną ulicę Nowe Osiedle, zw. potocznie Berlinkiem).
  • 1945 – 24-27 stycznia walki Armii Czerwonej i grupy ok. 120 polskich ochotników o Grodzisk, 27 stycznia następuje niemiecki nalot na okolice Starego Rynku[37]. 27/28 stycznia spłonęły zabudowania fabryki Wacława Appelbauma przy ul. Rakoniewickiej. Skuteczne gaszenie pożaru uniemożliwiały wybuchy amunicji, którą żołnierze niemieccy pozostawili w zabudowaniach fabryki[35].

Po 1945

  • 1973 – powołano Towarzystwo Miłośników Ziemi Grodziskiej
  • 1976 - przedsiębiorstwo "Uzdrowisko Inowrocław" uruchomiło w mieście największą w PRL rozlewnię wód mineralnych (rocznie ok. 80 mln litrowych butelek)[38]
  • 1999 – powstał Zespół Tańca Ludowego "Cybinka-Grodzisk"
  • 2000 – znacznie zwiększono powierzchnię Grodziska z 4,57 km² na 18,09 km² (296%); włączono w całości wsie Piaski i Pantaleonowo, większą część Kobylnik, a także kilka zabudowań należących wcześniej do Zdroju, Słocina, Grąblewa i Ptaszkowa
  • 2019 – miasto odwiedził prezydent RP, Andrzej Duda[39]
  • 2019 – otwarto pierwszą w mieście restaurację McDonald’s[40].

Burmistrzowie

Przynależność administracyjna

Starostwo Powiatowe

Demografia

  • Piramida wieku mieszkańców Grodziska Wielkopolskiego w 2014 roku[41].


Piramida wieku Grodzisk Wielkopolski.png

Zabytki

Ratusz

Wspólnoty wyznaniowe

Urodzeni w Grodzisku Wielkopolskim

(c) pl, CC BY-SA 3.0
Ul. Szeroka

Grodzisk Wielkopolski w kulturze

Akcja filmu pt. Skrzydlate świnie dzieje się w Grodzisku Wielkopolskim w którym również kręcono produkcje[43]. Opowiadał on o zagorzałych kibicach piłki nożnej oraz o tym, że doping jest ważniejszy od innych sfer życia. Film kręcono od września do 12 października 2009 roku[44].

Gospodarka

W Grodzisku Wielkopolskim zarejestrowanych jest ok. 1400 podmiotów gospodarczych, w większości małych i średnich firm[45]. Najwięksi pracodawcy w mieście to Adriana Factory Sp. z o.o. (dawniej Inter Groclin Auto S.A.)[46], Okechamp S.A.(przetwórstwo warzyw) i Dąbex (produkcja parkietu). Inne przedsiębiorstwa, które również stały się nieodłączną częścią lokalnej gospodarki to Opal (elewacje budynków), Grodziska Fabryka Wyposażenia Wagonów „Growag”, Lexxit Mebel (produkcja mebli tapicerowanych), Browar i Grobud (okna PCV). Ta ostatnia firma, podobnie jak Okechamp, Chłodnia Składowa PAGO i Indrol znajdują się na terenie Grodziskiej Strefy Przemysłowej, która zajmuje obszar 35 ha przy drodze krajowej Poznań-Zielona Góra.

Sport w Grodzisku

Zabytkowa trybuna – stadion Dyskobolii Grodzisk Wlkp.
  • Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski
  • Ludowe Stowarzyszenie Sportowe Gminy Grodzisk Wielkopolski
  • Klub Karate Kyokushin „Kanku”
  • Grodziskie Stowarzyszenie Sportowe (G.S.S.)
  • Stowarzyszenie Brydża Sportowego[47]
  • Od 17 czerwca 2007 r. w mieście organizowany jest Grodziski Półmaraton „Słowaka”[48].

Prasa lokalna

  • Nasz Dzień Po Dniu
  • Dzień Nowotomysko-Grodziski
  • Grodziska Powiatowa
  • Kurier Lokalny

Miasta partnerskie

Przypisy

  1. Baza demograficzna.
  2. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 175.
  3. Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 17, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  4. „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877.
  5. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 19–20.
  6. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990. s. 21.
  7. „Polska Piastów i Jagiellonów”, Paweł Jasienica, dział „Polska Jagiellonów” s. 48.
  8. „Historia majętności łabiszyńskiej od roku 1376-1876”, ks. Ig. Polkowski „cytat z Naruszewicza” wydanie Turowskiego, tom VI, s. 183 „Równie szkodliwe były wycieczki 1383 z zamków Łabiszyna należącego do Alberta wojewody kujawskiego, także z Pakości dóbr Hektora, niegdyś sędziego tejże ziemi, które rozlawszy się koło Gniezna, Kłecka, Żwanowa, Żnina, Kiszkowa, Wronek, Szamotuł, Buku i Grodziska, okropne zbrodnie i zdzierstwa popełniały”.
  9. „Słownik Historyczno-Geograficzny Województwa Poznańskiego w Średniowieczu”, część I, zeszyt 4, Antoni Gąsiorowski, wyd. Polska Akademia Nauk – Instytut Historii s. 687.
  10. M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  11. a b c d Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 18, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  12. Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.
  13. a b c „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/1893-2001, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 11.
  14. a b c d e Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 19, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  15. Henryk Merczyng, Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1904, s. 26.
  16. a b „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/93-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 12.
  17. a b „Kurkowe Bractwo Strzeleckie w Grodzisku Wielkopolskim 1646-1947”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2000 s. 19.
  18. a b c Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 20, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  19. „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/1893-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 13.
  20. a b c „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/93-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 14.
  21. „Gmina żydowska w Grodzisku Wlkp.” Jerzy Chrzanowski, Grodzisk Wielkopolski 1996 s. 25.
  22. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 52.
  23. Franciszek Jaśkowiak, Województwo Poznańskie, Warszawa-Poznań 1980, s. 118–287.
  24. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 53.
  25. a b c Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 21, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  26. a b Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 60.
  27. a b „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/93-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 15.
  28. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 67.
  29. a b c d e f g h Paweł Anders, Grodzisk Wielkopolski, Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995, s. 22, ISBN 83-85811-26-5, OCLC 749137713.
  30. „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/93-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 16.
  31. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 92–103.
  32. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 121.
  33. a b „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/1893-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 17.
  34. Powiat Grodzisk Wielkopolski | Charakterystyka. pgw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-01)]..
  35. a b „Z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Grodzisku Wielkopolskim 1891/1893-2001”, Dariusz Matuszewski, Grodzisk Wielkopolski 2002 s. 18.
  36. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 168.
  37. Bogusław Polak, Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów, Grodzisk Wlkp. 1990, s. 193–196.
  38. Bogusław Mansfeld „Toruń i okolice. Przewodnik”, Sport i Turystyka 1977, str. 137
  39. Wizyta Prezydenta RP Andrzeja Dudy, w: Powiaty – Gminy, nr 6(541)/2019, s.2, ISSN 1733-4713
  40. Nasze Miasto. Grodzisk Wielkopolski, Grodzisk: Nowy McDonald's otwarty na ulicy Fabrycznej
  41. Grodzisk Wielkopolski w liczbach. Grodzisk Wielkopolski - Dane demograficzne, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  42. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-24].
  43. Malwina Korzeniewska, Grodzisk Wlkp: Tłumy na castingu do filmu "Skrzydlate świnie"., „Gloswielkopolski.pl” [dostęp 2018-11-24] (pol.).
  44. Skrzydlate świnie. [dostęp 2018-11-24].
  45. UM Grodzisk Wielkopolski, www.grodzisk.wlkp.pl [dostęp 2017-11-23] (pol.).
  46. Sprzedaż zakładu w Grodzisku Wlkp.
  47. Sławomir Nowacki: Turniej Brydża Sportowego. [dostęp 2014-08-22]. (pol.).
  48. Historia Grodziskiego Półmaratonu „Słowaka”, s. 21.
  49. Portal Grodziski. Współpraca zagraniczna.

Bibliografia

  • Paweł Anders: Grodzisk Wielkopolski. Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995. ISBN 83-85811-26-5..
  • Kazimierz Bielecki: Materiały Archiwalne do dziejów powiatu nowotomyskiego XIII w. – 1950.
  • Jerzy Chrzanowski: Zarys Piwa Grodziskiego. Grodzisk: 1986.
  • Dzieje Wielkopolski, tom I-II, Poznań 1973.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom V: Woj. poznańskie, zeszyt 14.
  • St. D. Kozierowski: Szematyzm ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej. Poznań: 1935.
  • Józef Nowacki: Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój.
  • Waldemar Oleksiak, Pierwsi właściciele miasta, „Wiadomości Grodziskie” 4/40, kwiecień 1989.
  • Bogusław Polak: Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów. Grodzisk Wlkp.: 1990.
  • Słownik Historyczno-Geograficzny Województwa Poznańskiego w średniowieczu, PAN, 1987.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Greater Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Greater Poland Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.70 N
  • S: 51.05 N
  • W: 15.68 E
  • E: 19.19 E
Starostwo Powiatowe w Grodzisku Wlkp..jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Grodzisk Wielkopolski, ul. Żwirki i Wigury 1 - starostwo z 1905 r. i budynek mieszkalno-gospodarczy (zabytek nr 2370/A)
Grodzisk Wielkopolski (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Grodzisk Wielkopolski, Polska
Ratusz w Grodzisku Wlkp..jpg
Ratusz w Grodzisku Wielkopolskim (zabytek nr 2657/A)
POL Grodzisk Wielkopolski flag.svg
flaga miasta Grodzisk Wielkopolski
Studnia bł. Bernarda.jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY 3.0
Bernard's well in Grodzisk Wielkopolski (Poland)
Grodzisk Wielkopolski 95Y-42.jpg
(c) pl, CC BY-SA 3.0
Ulica Szeroka w Grodzisku Wielkopolskim
Plac Wiosny Ludów w Grodzisk Wlkp..jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Springtime of Nations Square in Grodzisk Wielkopolski (Poland)
Zabytkowa trybuna - stadion Dyskobolii w Grodzisku Wlkp..jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Stadion Dyskobolii w Grodzisku Wlkp. - zabytkowa trybuna
Browar Stary Rynek.jpg
Old brewery in Grodzisk Wielkopolski (Poland)
Powiat grodziski (województwo wielkopolskie) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu grodziskiego, Polska
POL powiat grodziski (wielkopolski) COA.svg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to WarX (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5

Author

  • real name: Artur Jan Fijałkowski
  • pl.wiki: WarX
  • commons: WarX
  • mail: [1]
  • jabber: WarX@jabber.org
  • irc: [2]
  • eagle: drawn by Bastianow
Kościół poklasztorny w Grodzisku Wlkp..jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Church and former minster in Grodzisk Wielkopolski (Poland)
Dwór w Grodzisku.jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dwór w Grodzisku Wielkopolskim (Muzeum Ziemi Grodziskiej)
Piramida wieku Grodzisk Wielkopolski.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Grodziska Wielkopolskiego, 2014
Kościół farny w Grodzisku Wielkopolskim.JPG
The parish church in Grodzisk Wielkopolski
Pomnik Powstańców Wielkopolskich w Grodzisku Wlkp..jpg
Autor: Bialo-zielony, Licencja: CC BY-SA 3.0
Greater Poland Uprising 1918/1919 - Monument and grave in Grodzisk Wlkp. (Poland)