Grodzisk Wielkopolski

Grodzisk Wielkopolski

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Studnia bł. Bernarda
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	grodziski
Gmina	Grodzisk Wielkopolski
Data założenia	ok. 1257
Prawa miejskie	1303
Burmistrz	Piotr Hojan
Powierzchnia	18,21 km²
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	14 739[1] 809 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 61
Kod pocztowy	62-065
Tablice rejestracyjne	PGO
Położenie na mapie gminy Grodzisk Wielkopolski Grodzisk Wielkopolski
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Grodzisk Wielkopolski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Grodzisk Wielkopolski
Położenie na mapie powiatu grodziskiego Grodzisk Wielkopolski
52°13′30″N 16°22′00″E/52,225000 16,366667
TERC (TERYT)	3005024
SIMC	0970810
Hasło promocyjne: „Grodzisk Wielkopolski miasto z życiem”
Urząd miejski ul. Stary Rynek 1 62-065 Grodzisk Wielkopolski
Strona internetowa

Grodzisk Wielkopolski (niem. Grätz) – miasto w województwie wielkopolskim, nad Letnicą (zw. też Rowem Grodziskim), siedziba władz powiatu grodziskiego oraz gminy Grodzisk Wielkopolski. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021, miasto liczyło 14 739 mieszkańców.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1303 roku położone było w XVI wieku w województwie poznańskim^[2].

Historia

Średniowiecze

• 1257 – pierwsza wzmianka w dokumencie wystawionym w Modrzu przez księcia Przemysła I, w którym wśród wsi należących do cystersów w Paradyżu wymienia wieś Grodisze^[3][4].
• 1303 – prawa miejskie magdeburskie (nadane zapewne wcześniej przez Przemysła II w 1295-1296 r.).
• 1312-1314 – stolica dystryktu w księstwie żagańskim^[5].
• 1306-1314 – istniała mennica książęca, w której wybijano monety – kwartnik z napisem „De Grodis”.
• 1339 – wzmiankowany jest Borek z Grodziska, pierwszy znany właściciel z rodu Borków (Wezenborgów).
• 1383-1385 – miasto i okolica niszczone podczas wojny domowej wielkopolskich rodów Grzymalitów z Nałęczami. W marcu 1383 okolice Grodziska spustoszyli właściciele Kębłowa i Zbąszynia. Powracających z wyprawy rabusiów dopadli mieszczanie z kmieciami okolicznych wsi i pobiwszy ich zabrali im łupy. Nie usatysfakcjonowani zwycięstwem ruszyli nieostrożnie za uciekającym rycerstwem w dalszą pogoń. Na pomoc rycerstwu ruszyła załoga zamku zbąszyńskiego i wspólnie zaatakowano ponownie, zabijając ponad 160, nie licząc wziętych w niewolę, z których wielu zmarło^[6][7]. Po raz drugi miasto wraz z okolicą spustoszyły oddziały wojewody kujawskiego Alberta i sędziego pakoskiego Hektora Ostroroga^[8].
• 1404 – miasto posiadało już umocnienia i dwie bramy zw. Suchą i Wodną. Był to prawdopodobnie wał kamienno-drewniano-ziemny, z ostrokołem zrobionym z grubych, zaostrzonych u góry pali, otoczony fosą.
• 1412 – pod miastem dochodzi do skrytego napadu ludzi starosty poznańskiego (Starosty Generalnego Wielkopolski) na Ottona Bransten, który wraz z 18 ludźmi jechał z Brandenburgii do Poznania^[9].
• W XV w. klucz grodziski przeszedł na Nałęczów z Lubosza, z nich pierwszym wymienionym w Grodzisku (1418) jest Niemierza.
• W XV w. odnotowano przypadki orzekania przez Starostę Generalnego (sąd grodzki) w Grodzisku^[10].
• 1424 – rozwijające się miasto strawił pożar.
• 1426 – dokumenty wzmiankują kościół św. Jadwigi (zapewne data budowy kościoła gotyckiego na miejscu wcześniejszej budowli, niewykluczone że uszkodzonej podczas pożaru w 1424 roku), oraz nowo powstały kościół św. Ducha wraz ze szpitalem na przedmieściu Wyczółkowo. W uposażeniu szpitala wymieniony jest mielcuch. Wnioskować więc można, że w Grodzisku warzono już wówczas piwo.
• 1444 – najstarsza wzmianka o zaliczeniu miasta do powiatu kościańskiego, należącego do województwa poznańskiego, w tym powiecie pozostawał do 1815 roku^[11].
• W połowie XV w. w Grodzisku osiedliła się grupa husytów, emigrantów religijnych z Pilzna^[11].
• 1458 – wystawienie 12 zbrojnych na wyprawę malborską, a więc Grodzisk zaliczono do II kategorii miast – średniej wielkości (miastami I kategorii, czyli dużymi, w ówczesnej Rzeczypospolitej były tylko Kraków, Lwów i Poznań)^[11].
• 1466 – miasto przeszło w posiadanie rodziny Ostrorogów. Pierwszym z nich jest Stanisław wojewoda poznański, później kaliski^[11].

XVI wiek

• 1501 – na grodziskim zamku umarł Jan Ostroróg, prawnik i dyplomata, doktor praw obojga. Z tego też roku pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu na północnym przedmieściu kościoła św. Anny.
• 1507 pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Grodzisku Wielkopolskim^[12].
• 1542 -Spłonęła znaczna część miasta, a w szczególności północne okolice Rynku (Starego Rynku). Po tej tragedii król Zygmunt I Stary dekretem z 25 maja 1543 roku, zwolnił mieszkańców miasta od podatków królewskich na okres 6 lat. Również Stanisław Ostroróg, ówczesny właściciel miasta, wprowadził ulgi podatkowe w celu szybkiego odbudowania zniszczeń^[13].
• 1548-1551 – w mieście osiedliła się nowa grupa emigracyjna braci czeskich wygnanych z Czech przez cesarza Ferdynanda I^[14].
• 1555 – kasztelan międzyrzecki Stanisław Ostroróg założył tu jeden z najważniejszych zborów luterańskich, zniesiony w 1593 roku^[15].
• 1563-1593 – ośrodkiem reformacji: kościół parafialny oddano protestantom, działała tu słynna szkoła, w której wykładał Erazm Gliczner, w latach 1572–1573 działa oficyna wydawnicza Jana Glicznera (druga po Szamotułach (1551) drukarnia w Wielkopolsce), a od 1579 do 1581 drukował tu Melchior Nering^[14].
• 1593 – na północ od przedmieścia św. Anny powstało tzw. Nowe Miasto^[14].
• 1600 – miasto nawiedziło „morowe powietrze, które spowodowało częściowe wyludnienie^[13].

XVII wiek

Nieistniejący już budynek browaru na Starym Rynku

• 1601 – z 23 marca pochodzi najstarsza wzmianka o warzeniu piwa.
• 1615 – pożar zniszczył znaczną część „Nowego Miasta”^[14].
• 1616 – ponownie wybuchł pożar na „Nowym Mieście”^[16].
• 1617 (30.VII) – wybuchł kolejny pożar pustoszący miasto^[16].
• 1620 – ponowne wyludnienie miasta z powodu „morowe powietrza^[13].
• 1626 – Grodzisk przeszedł w posiadanie rodziny Opalińskich, jego pierwszym właścicielem był Jan wojewoda poznański^[14].
• 1655/57 – wojska szwedzkie ograbiły miasto, wznosząc liczne pożary, a w 1656/57 miasto nawiedziła „zaraza”, która zdziesiątkowała mieszkańców^[17].
• 1689 – pożar zniszczył znaczną część starego miasta^[18]. Zniszczeniu uległo 155 domów i Ratusz Miejski. Właściciel miasta Jan Franciszek Opaliński zwolnił miasto od podatków na okres 6 lat, natomiast król Jan III Sobieski pozwolił mieszkańcom pobierać wyższy podatek brukowy w wielkości jednego grosza od konia^[19].

XVIII wiek

• 1706 – podczas przemarszu wojsk saskich, spłonęła znaczna część miasta^[20].
• 1708 i 1709 – w wyniku „morowego powietrza” zmarło ok. 500 mieszkańców^[18].
• 1761 – pożar w dzielnicy żydowskiej, który strawił większość domów i uszkodził poważnie synagogę, spłonęły też dwa domy przy Starym Rynku^[20][21].
• 1768 – 16 grudnia pod miastem doszło do starcia grupy konfederatów barskich z Rosjanami. Kilka dni później (24.XII) doszło do większego starcia w czasie, którego oddział konfederatów pod dowództwem Józefa Gogolewskiego zmusił do ucieczki Rosjan, dowodzonych przez gen. Drewitza^[18]. W czasie konfederacji, liczne przemarsze wojsk, dopuszczały się rabunków i wzniecały pożary. Spalono kilka domów żydowskich^[17].
• 1773 (14.V) – wybuchł pożar na pół. przedmieściu św. Anny, spaliły się trzy domy i zabudowania gospodarcze, ucierpiał przy tym poważnie kościół pw. św. Anny^[20].
• 1775 – 24 marca w Opalenicy zmarł Leon Wojciech Opaliński, ostatni przedstawiciel tego znanego rodu wielkopolskiego.

Okres zaborów

• 1793 – w wyniku II rozbioru Polski miasto dostaje się pod panowanie pruskie, liczy wówczas 2483 mieszkańców^[22] i należy do największych w Wielkopolsce (Poznań 12 538, Kalisz 3 832, Gniezno 3 350, Piła 1611, Wolsztyn 1416, Września 1216, Szamotuły 1120, Śrem 1105, Kościan 1100, Środa Wielkopolska 1009, Konin 780, Turek 443, Nowy Tomyśl 358^[23]).
• 1794 – w sierpniu miasto opanowali Polacy, którzy uzbrojeni w piki i kosy przywiezione wcześniej do klasztoru, wypędzili Prusaków i przyłączyli się do walczących oddziałów insurekcyjnych^[24].
• 1807 – Grodzisk włączono w skład Księstwa Warszawskiego^[25].
• 1809 – po pożarach, które dwukrotnie trawiły północne część miasta (zniszczony i rozebrany został kościół pw. św. Anny), następuje nowa regulacja planu przestrzennego według projektu Wernicke^[25].
• 1815 – miejscowość weszła w skład rejencji poznańskiej i nowo utworzonego powiatu bukowskiego^[25].

Plac Wiosny Ludów

• 1848 – Wiosna Ludów, – 21 marca z miasta usunięto administrację pruską. 14 kwietnia zdecydowana postawa powstańców nie dopuściła do zajęcia miasta przez 2 bataliony pruskiej piechoty. W dniu 28 kwietnia doszło do bitwy w rejonie Doktorowa, gdzie kilkuset kosynierów pod dowództwem Marcusa Mossego starło się z 600-osobową ekspedycją pruską, w skład której wchodził oddział kawalerii i 4 armaty. Po wycofaniu się powstańców z miasta i sforsowaniu barykad, prusacy wzięli krwawy odwet na mieszkańcach miasta. Straty polskie: 25 zabitych i 7 ciężko rannych. Kolejnych 20 mieszkańców miasta zostało zamordowanych w tym samym dniu przez pruskich żołnierzy^[26]. Po spacyfikowaniu miasta przez prusaków, dwukrotnie 16 maja spaliło się kilka domów wraz zabudowaniami gospodarczymi, a 8 lipca wybuchł pożar na Starym Rynku, w wyniku czego spłonęły 24 domy, w większości drewniane z podcieniami, a ponad 50 rodzin zostało bez dachu nad głową^[27].
• 1860 – w drukarni grodziskiej Augusta Schmaedickiego z inicjatywy i pod redakcją ks. Aleksego Prusinowskiego rozpoczęto wydawanie zasłużonego dla sprawy narodowej „Tygodnika Katolickiego”^[26]
• 1861 – pożar w dzielnicy żydowskiej.
• 1864 – (14.VI) pożar zniszczył kilka domów na Starym Rynku, uszkodzony został kościół farny, na którym spłonęła kopuła i spaliło się kilka domów w okolicy kościoła^[27].
• 1874 – w Grodzisku powstała pierwsza polska spółka mleczarska w zaborze pruskim.
• 1881 – 10 grudnia otwarto pierwsze połączenie kolejowe do Opalenicy^[28].
• 1885 – 26 października otwarto progimnazjum, pierwszą w mieście szkołę średnią.
• 1887 – 1 października utworzono powiat grodziski, w skład którego weszły gminy Buk, Grodzisk i Opalenica^[29].
• 1894 – z fundacji rodziny Mossych, powstał szpital miejski^[29].
• 1896 – w granice miasta włączono wieś Doktorowo^[29].
• 1898 – 1 września uruchomiono elektrownię miejską. Trzecią w Provinz Posen po Poznaniu (1894) i Bydgoszczy (1896)^[29].
• 1901 – 1 października miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kościanem^[29].

Sąd Rejonowy

• 1905 – szczytowy okres rozbudowy miasta; oddano do użytku gmachy starostwa, sądu i nowego kościoła ewangelickiego; 1 października uruchomiono połączenie kolejowe z Wolsztynem^[29].
• 1906 – strajk młodzieży szkolnej^[29].
• 1909 – zakończono budowę tutejszego węzła kolejowego, miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z Poznaniem^[29].
• 1911 – spłonął Hotel „Pod Koroną” na Starym Rynku, należący do Carla Kutznera^[30].

Pomnik Powstańców Wielkopolskich

• 1918–1919 – liczny udział mieszkańców w powstaniu wielkopolskim. Miasto wystawia trzy kompanie piechoty i oddział kawalerii. Grodzisk staje się też głównym ośrodkiem dowodzenia i zaopatrzenia frontu zachodniego^[31].

II Rzeczpospolita

• 1921 – po opuszczeniu miasta przez ludność niemiecką liczba mieszkańców spadła do 5634 osób. O trudnym położeniu ludności świadczą liczne strajki kolejarzy.
• 1922 – 30 kwietnia powstał Klub Sportowy Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski założony przez grupę gimnazjalistów.
• 1922 – strajk robotników rolnych^[32].
• 1924 – demonstracje bezrobotnych.
• 1927 – 30 stycznia, w pożarze spłonęła część ul. Kramarskiej (obecnie Mickiewicza), Rzeźnickiej (obecnie Ks. Piotra Wawrzyniaka), Żydowskiej oraz Podgórnej (obecnie Ks. Kan. Czesława Tuszyńskiego). 20 rodzin pozostałe bez dachu nad głową, a straty oceniona na 120 000 zł^[33].
• 1928 – (11.I.) – wybuchł pożar na ul Żydowskiej, który pochłonął 5 domów i zabudowę gospodarczą, a 15 września spłonęły 3 domy w narożniku ul. Rzeźnickiej i Gołębiej^[33].

Grodziska Orkiestra Dęta

• 1929 – z inicjatywy Antoniego Thuma powstała Grodziska Orkiestra Dęta.
• 1932 – 1 kwietnia zlikwidowano powiat grodziski i w całości włączono go do powiatu nowotomyskiego, Grodzisk był największym z 6 miast tego powiatu, a Nowy Tomyśl dopiero piątym (2576 osób)^[34].
• 1934 – wybuchł pożar na poł. pierzei Starego Rynku, który strawił ostatnie domy podcieniowe^[35].

II wojna światowa

• 1939–1945 – niemiecka okupacja (od 9 września 1939).
• 1939–1941 wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian osiedlano Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich,
• 1940 – następuje rozbiórka synagogi i cmentarza (kirkutu) żydowskiego.
• 1940–1942 – w mieście na terenie więzienia istniał obóz jeńców angielskich.
• 1941 – administracja niemiecka przywraca powiat grodziski (Kreisland Grätz), w mieście działa Sąd Obwodowy (Amtsgericht Grätz) i więzienie sądowe (Gerichtsgefängnis) obejmujące swym zasięgiem powiat grodziski i włączony dawny powiat nowotomyski, a od października 1943 więzienie w Grodzisku przejęło także funkcję po zlikwidowanym więzieniu w Wolsztynie^[36].
• 1942–1944 – w gmachu szkoły działa szkoła junkrów hitlerowskich przeniesiona z Berlina.
• 1943 – władze okupacyjne przystępują do budowy północnej dzielnicy mieszkaniowej, za torami kolejowymi (ukończono tylko jedną ulicę Nowe Osiedle, zw. potocznie Berlinkiem).
• 1945 – 24-27 stycznia walki Armii Czerwonej i grupy ok. 120 polskich ochotników o Grodzisk, 27 stycznia następuje niemiecki nalot na okolice Starego Rynku^[37]. 27/28 stycznia spłonęły zabudowania fabryki Wacława Appelbauma przy ul. Rakoniewickiej. Skuteczne gaszenie pożaru uniemożliwiały wybuchy amunicji, którą żołnierze niemieccy pozostawili w zabudowaniach fabryki^[35].

Po 1945

• 1973 – powołano Towarzystwo Miłośników Ziemi Grodziskiej
• 1976 - przedsiębiorstwo "Uzdrowisko Inowrocław" uruchomiło w mieście największą w PRL rozlewnię wód mineralnych (rocznie ok. 80 mln litrowych butelek)^[38]
• 1999 – powstał Zespół Tańca Ludowego "Cybinka-Grodzisk"
• 2000 – znacznie zwiększono powierzchnię Grodziska z 4,57 km² na 18,09 km² (296%); włączono w całości wsie Piaski i Pantaleonowo, większą część Kobylnik, a także kilka zabudowań należących wcześniej do Zdroju, Słocina, Grąblewa i Ptaszkowa
• 2019 – miasto odwiedził prezydent RP, Andrzej Duda^[39]
• 2019 – otwarto pierwszą w mieście restaurację McDonald’s^[40].

Burmistrzowie

Przynależność administracyjna

Starostwo Powiatowe

• W początkowym okresie wieś, a później miasto administracyjnie należało do kasztelanii zbąskiej, w latach 1444–1815 do powiatu kościańskiego, a w latach 1815–1887 do powiatu bukowskiego, którego siedzibą od 1848 był Nowy Tomyśl.
• Miasto powiatowe w latach 1887–1932, 1941–1945 i od 1999.
• W latach 1932–1941 i 1945-1975 – Grodzisk należał do powiatu nowotomyskiego.
• W latach 1975–1998 Grodzisk należał do województwa poznańskiego.
• W 1999 Grodzisk zostaje siedzibą powiatu grodziskiego w województwie wielkopolskim.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Grodziska Wielkopolskiego w 2014 roku^[41].

Zabytki

Kościół farny (XV w.)

Ratusz

Dwór Łubieńskich (dawnej rezydencji Opalińskich) obecnie Muzeum Ziemi Grodziskiej

• Kościół farny, manierystyczny pw. św. Jadwigi z XV w., ul. Kościelna 5
• Kościół pobernardyński, barokowy pw. Najśw. Imienia Jezus i Niepokalanego Poczęcia NMP z 1662 r. Wewnątrz nagrobek ostatniego z rodu Opalińskich Wojciecha, z roku 1775
• Kościół pw. św. Ducha, drewniany z 1663 r. ul. Rakoniewicka 16 (daw. przedmieście Wyczółkowo)
• Kościół poewangelicki, neogotycki pw. Najśw. Serca Pana Jezusa z 1905 r., pl. Powst. Wielkopolskich
• Organistówka z 1685 r., ul. Kościelna 4
• Ratusz w Grodzisku Wielkopolskim z ok. 1835 r., ul. Stary Rynek 1
• Zabytkowa studnia bł. Bernarda w obudowie z XIX w., ul. Stary Rynek
• Starostwo Powiatowe, neogotyckie z 1905 r. ul. Żwirki i Wigury 1
• Sąd Rejonowy
• Kamieniczka konstrukcji ryglowej błędnie zw. „pruskim murem” z XVIII w., ul. Szeroka 17
• Eklektyczna willa Andrzejewskich z 1896, ul. Kolejowa 5
• Kamienica Theodora Grunberga z 1861 r., ul. św. Bernarda 1
• Dom Rzemiosła z 1891 roku ul. Szeroka 1
• Muzeum Ziemi Grodziskiej (dawny Dwór Heyderów w parku miejskim), ul. 27 Stycznia 7
• Stadion Dyskobolii z zabytkową trybuną główną z 1925 r., ul. Powst. Chocieszyńskich 52

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół pobernardyński (1662)

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Faustyny
  • parafia św. Jadwigi
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Grodzisk Wielkopolski (Sala Królestwa ul. Bukowska 81)^[42]

Urodzeni w Grodzisku Wielkopolskim

(c) pl, CC BY-SA 3.0

Ul. Szeroka

Grodzisk Wielkopolski w kulturze

Akcja filmu pt. Skrzydlate świnie dzieje się w Grodzisku Wielkopolskim w którym również kręcono produkcje^[43]. Opowiadał on o zagorzałych kibicach piłki nożnej oraz o tym, że doping jest ważniejszy od innych sfer życia. Film kręcono od września do 12 października 2009 roku^[44].

Gospodarka

W Grodzisku Wielkopolskim zarejestrowanych jest ok. 1400 podmiotów gospodarczych, w większości małych i średnich firm^[45]. Najwięksi pracodawcy w mieście to Adriana Factory Sp. z o.o. (dawniej Inter Groclin Auto S.A.)^[46], Okechamp S.A.(przetwórstwo warzyw) i Dąbex (produkcja parkietu). Inne przedsiębiorstwa, które również stały się nieodłączną częścią lokalnej gospodarki to Opal (elewacje budynków), Grodziska Fabryka Wyposażenia Wagonów „Growag”, Lexxit Mebel (produkcja mebli tapicerowanych), Browar i Grobud (okna PCV). Ta ostatnia firma, podobnie jak Okechamp, Chłodnia Składowa PAGO i Indrol znajdują się na terenie Grodziskiej Strefy Przemysłowej, która zajmuje obszar 35 ha przy drodze krajowej Poznań-Zielona Góra.

Sport w Grodzisku

Zabytkowa trybuna – stadion Dyskobolii Grodzisk Wlkp.

• Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski
• Ludowe Stowarzyszenie Sportowe Gminy Grodzisk Wielkopolski
• Klub Karate Kyokushin „Kanku”
• Grodziskie Stowarzyszenie Sportowe (G.S.S.)
• Stowarzyszenie Brydża Sportowego^[47]
• Od 17 czerwca 2007 r. w mieście organizowany jest Grodziski Półmaraton „Słowaka”^[48].

Prasa lokalna

• Nasz Dzień Po Dniu
• Dzień Nowotomysko-Grodziski
• Grodziska Powiatowa
• Kurier Lokalny

Miasta partnerskie

• Betton
• Delligsen
• Merksplas
• Torrelodones
• Dolina
• Birże^[49]

Przypisy

Bibliografia

• Paweł Anders: Grodzisk Wielkopolski. Poznań: Wydawnictwo WBP, 1995. ISBN 83-85811-26-5..
• Kazimierz Bielecki: Materiały Archiwalne do dziejów powiatu nowotomyskiego XIII w. – 1950.
• Jerzy Chrzanowski: Zarys Piwa Grodziskiego. Grodzisk: 1986.
• Dzieje Wielkopolski, tom I-II, Poznań 1973.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom V: Woj. poznańskie, zeszyt 14.
• St. D. Kozierowski: Szematyzm ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej. Poznań: 1935.
• Józef Nowacki: Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój.
• Waldemar Oleksiak, Pierwsi właściciele miasta, „Wiadomości Grodziskie” 4/40, kwiecień 1989.
• Bogusław Polak: Grodzisk Wielkopolski – Zarys Dziejów. Grodzisk Wlkp.: 1990.
• Słownik Historyczno-Geograficzny Województwa Poznańskiego w średniowieczu, PAN, 1987.

Linki zewnętrzne

• Historia Żydów w Grodzisku Wielkopolskim na portalu Wirtualny Sztetl
• Informacja w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego
• Portal Historyczny Grodziska Wielkopolskiego Grodzisk Moje Miasto Portal
• Album Grodzisk Wlkp. Strona ze zdjęciami miasta