Gromada kulista
Gromada kulista – zazwyczaj sferycznie symetryczne zgrupowanie powiązanych grawitacyjnie gwiazd z wyraźną, silną ich koncentracją w kierunku centrum (niektórzy naukowcy wyróżniają morfologiczną podklasę gromad eliptycznych). Gromady kuliste zwykle liczą od stu tysięcy do miliona gwiazd, natomiast ich średnice (np. wyznaczane z prędkości radialnych gwiazd obserwowanych na brzegach gromady, rozmiarów kątowych i odległości) zawierają się w przedziale od 6 do 70 parseków. Odkrycie pierwszej gromady kulistej przypisuje się Johannowi Abrahamowi Ihlemu, który obserwując w 1665 roku Saturna, w gwiazdozbiorze Strzelca odnalazł znajdującą się obok gromadę M22[1].
Jedną z najbardziej znanych gromad kulistych jest M13 w Herkulesie, którą można zobaczyć gołym okiem. Najjaśniejsza jest omega Centauri o jasności 3,7m w odległości około 16 tysięcy lat świetlnych na niebie południowym w gwiazdozbiorze Centaura. Inne to np. M22 (w gwiazdozbiorze Strzelca), M3 (w Psach Gończych). W 2010 roku znanych było około 150 gromad kulistych w naszej Galaktyce[2], z których jedna czwarta powstała w innych galaktykach[3]. Szacuje się, że Droga Mleczna zawiera nie więcej niż 200 gromad kulistych[4]. W gromadach kulistych obserwuje się olbrzymy i nadolbrzymy, jak również gwiazdy zmienne typu RR Lyrae, które pozwoliły m.in. na wyznaczenie odległości do gromad kulistych (2–120 kpc dla Galaktyki), ale to nie jest jedyna metoda wyznaczania odległości.
W przeciwieństwie do gwiazd poruszających się samodzielnie wokół jądra galaktyki, gwiazdy w gromadach kulistych krążą wokół wspólnego środka ciężkości gromady. Niektóre z nich mają orbity kołowe, inne – wydłużone, zahaczające o peryferia gromady. Ponieważ gwiazdy jednej gromady oddziałują ze sobą grawitacyjnie, prędkość orbitalna lżejszych gwiazd rośnie, a one same migrują w stronę krawędzi gromady. Ten sam proces powoduje, że cięższe gwiazdy tracą prędkość orbitalną i gromadzą się na orbitach położonych bliżej jądra. Takie sortowanie gwiazd lżejszych i cięższych prowadzi do powstania gęstszego i wyraźnie zaznaczonego jądra gromady. Skutkiem tego zagęszczania w jednej piątej spośród znanych gromad kulistych Drogi Mlecznej nastąpił proces zapaści jądra (ang. core collapse). W takich gromadach jeszcze większa liczba gwiazd gromadzi się w pobliżu jądra, przez co obserwuje się wyraźny wzrost jasności w centrum[5].
Gromady kuliste charakteryzuje jednorodne rozmieszczenie w Galaktyce (wykorzystując tę własność Harlow Shapley jako pierwszy oszacował odległość Słońca do centrum Galaktyki na 8 kpc), geometrycznie wchodzą w skład halo Galaktycznego. Są składową tak zwanej II populacji gwiazdowej – starej i ubogiej w ciężkie pierwiastki, czyli o małej metaliczności).
Obecnie najmłodsza znana gromada w Galaktyce ma około 6,4 miliarda lat (Palomar 12), a najstarsze – 12,5 miliarda lat. Razem ze zgrubieniem centralnym są najstarszymi składnikami Galaktyki.
Obserwuje się je także w innych galaktykach (np. w M87 doliczono się ich około 13 tysięcy[6]) i nie wyklucza się istnienia gromad niezwiązanych z żadną galaktyką. W 2014 odkryto pierwszą superszybką gromadę HVGC-1[7].
Historia obserwacji
Pierwsza znana gromada kulista, teraz nazywana M22, została odkryta w 1665 roku przez Abrahama Ihle, niemieckiego amatora astronoma.
Planety
Astronomowie szukają egzoplanet wokół gwiazd w gromadach kulistych.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Kamil Złoczewski: Kosmos. T. 10. Poznań: Oxford Educational, 2011, s. 5. ISBN 978-83-252-1361-9.
- ↑ Milky Way Globular Clusters (ang.).
- ↑ Droga Mleczna pełna obcych gwiazd.
- ↑ How many globular clusters in the Milky Way? (ang.).
- ↑ Teleskop Hubble: jądro M70. [dostęp 2012-07-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-01)].
- ↑ McLaughlin, Dean E.; Harris, William E.; Hanes, David A.. The spatial structure of the M87 globular cluster system. „Astrophysical Journal”. 422 (2), s. 486–507, 1994. DOI: 10.1086/173744. Bibcode: 1994ApJ...422..486M (ang.).
- ↑ Marek Muciek. Kronika - Kwiecień 2014. „Urania – Postępy Astronomii”. 4/2014 (772), s. 6. PTA/PTMA. ISSN 1689-6009.
Media użyte na tej stronie
Messier 13 globular cluster from Hubble Space Telescope; 3.3′ view
Autor: ESO, Licencja: CC BY 4.0
The globular cluster Omega Centauri — with as many as ten million stars — is seen in all its splendour in this image captured with the WFI camera from ESO's La Silla Observatory. The image shows only the central part of the cluster — about the size of the full moon on the sky (half a degree). North is up, East is to the left. This colour image is a composite of B, V and I filtered images. Note that because WFI is equipped with a mosaic detector, there are two small gaps in the image which were filled with lower quality data from the Digitized Sky Survey.
Coordinates Position (RA): 13 26 47.32 Position (Dec): -47° 28' 46.86" Field of view: 31.88 x 29.99 arcminutes Orientation: North is 0.0° right of vertical
Colours & filters Band Wavelength Telescope Infrared B 451 nm MPG/ESO 2.2-metre telescope WFI Optical V 539 nm MPG/ESO 2.2-metre telescope WFIOptical I 783 nm MPG/ESO 2.2-metre telescope WFI
Globular cluster en:Palomar 12 by Hubble Space Telescope 3.36′ view, North is 27° counterclockwise