Grubodziób zwyczajny

Grubodziób zwyczajny
Coccothraustes coccothraustes[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

łuszczakowate

Podrodzina

łuskacze

Plemię

Coccothraustini

Rodzaj

Coccothraustes[2]
Brisson, 1760

Gatunek

grubodziób zwyczajny

Synonimy
  • Loxia coccothraustes Linnaeus, 1758[3]
Podgatunki
  • C. c. coccothraustes (Linnaeus, 1758)
  • C. c. buvryi Cabanis, 1862
  • C. c. nigricans Buturlin, 1908
  • C. c. humii Sharpe, 1886
  • C. c. shulpini H. Johansen, 1944
  • C. c. japonicus Temminck & Schlegel, 1848
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

     siedliska całoroczne

     letnie lęgowiska

     zimowiska

Grubodziób zwyczajny, grubodziób[5], pestkojad, grabołusk[6] (Coccothraustes coccothraustes) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae), jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju Coccothraustes[3].

Występowanie

Zamieszkuje strefę umiarkowaną Eurazji (poza Skandynawią) aż po Japonię, oraz północno-zachodnią Afrykę. To ptak częściowo wędrowny lub osiadły w zależności od dostępności pokarmu. Populacje z północnej i północno-wschodniej części areału regularnie na zimę wędrują w kierunku południowo-zachodnim. Osobniki z pozostałych terenów jedynie koczują w poszukiwaniu pokarmu.

W Polsce południowej i zachodniej liczny ptak lęgowy, w pozostałych częściach kraju średnio liczny[7]. Najliczniej występuje w niższych górach, na pogórzach, wyżynach oraz na Pomorzu, Mazurach i ziemi lubuskiej[7]. Nie zasiedla wysokich gór. Nieliczne osobniki zimują i można je wtedy zobaczyć przy karmnikach. Przeloty odbywają się w marcu i od września do listopada. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja grubodzioba na terenie Polski liczyła 362–486 tysięcy par lęgowych[8].

Systematyka

Podgatunki

Wyróżniono kilka podgatunków C. coccothraustes[3][9]:

Charakterystyka

Cechy gatunku

Samica (od góry), samiec (w środku) i osobnik młodociany (na dole)
Samica grubodzioba na gałęzi zimą
Nacisk wywierany przez dziób grubodzioba sięga 70 kilogramów

Największy łuszczak gnieżdżący się w Polsce, większy od wróbla, o dużej głowie i potężnym, masywnym dziobie i całej sylwetce, krótkiej szyi i ogonie. Obie płci są podobnej wielkości. Upierzenie samca w różnych odcieniach brązu jest bardziej intensywne i błyszczące: głowa, kuper i ogon brązowo-pomarańczowe, kark i potylica szare, podbródek, gardziel i kantarek czarne. Spód ciała beżowy, a grzbiet ciemnobrązowy. Skrzydła ciemne z szeroką biało-beżową pręgą, dobrze widoczną w locie. Lotki połyskują metalicznie granatowo i widać na nich biały ukośny pasek. Niezbyt długi, ale za to gruby i mocny dziób zmienia kolor zależnie od pory roku: w szacie godowej jest niebieskoszary, a w spoczynkowej bladobeżowy (od niego wzięła się nazwa gatunkowa ptaka). W jego wnętrzu znajdują się rowki i listewki, które ułatwiają odpowiednie ułożenie, przytrzymanie i zgniecenie nasion, nawet o grubej łupinie, jak u czeremchy i tarniny. Potężne mięśnie szczęk są w stanie wywrzeć nacisk do 70 kilogramów. Głowa i dziób są potężne i stanowią znaczne przeciwieństwo w stosunku do krótkiego ogona, z białym końcem. Tęczówki oczu są brązowo-szare, a nogi różowe. Samice podobne do samców, ale o bledszej i bardziej szarej kolorystyce upierzenia i większym zmatowieniu, zwłaszcza głowy. Młode podobne do dorosłych w szacie spoczynkowej, ale płowobrązowe z ciemnymi plamkami na brzuchu. Lot nie jest charakterystyczny.

Specyficzne proporcje ciała i potężna sylwetka sprawiają, że grubodzioba łatwo odróżnić od innych ptaków o podobnej wielkości. Jest nieco mniejszy od szpaka. Z pozoru wydaje się niezgrabny, ale lata szybko i lotem falistym. W powietrzu dobrze widać jasny rysunek na skrzydłach i ogonie. Jest ostrożny i skryty – unika siadania na eksponowanych miejscach, choć gdy przelatuje nad bezdrzewnymi siedliskami, nie kryje się.

Wymiary średnie

  • Długość ciała ok. 18 cm
  • Rozpiętość skrzydeł ok. 32 cm

Masa ciała

ok. 50–55 g

Głos

Ptak, gdy leci lub zbiera pokarm, stale nawołuje ostrymi, krótkimi głosami. Szczególnie hałaśliwe są rodziny, które dopiero opuściły gniazdo i trzymają się razem przez pewien czas. Melodia samca składa się z piszczących i skrzypiących tonów, które nie są zbyt wyraziste. Dźwięk grubodzioba to cykanie, które jest odgłosem kontaktowym, który często wydają ptaki w stadzie. Głos wabiący to „sik sznik” lub „ci ci ci cit”. Śpiew natomiast jest cichy i rzadko słyszany. Dochodzi przeważnie z koron drzew.

Biotop

Prześwietlone lasy liściaste i mieszane z dodatkiem grabu lub buku, niekiedy spotykany w miejskich i podmiejskich parkach z rosnącymi tam potężnymi drzewami (nawet gdy rosną pojedynczo), zadrzewieniach i sadach. Chętnie pojawia się w okolicach zbiorników wodnych. Borów iglastych unika, rzadziej też zasiedla drzewostany iglaste. Występuje na niższych i średnich wysokościach nad poziomem morza. W trakcie wędrówek i zimą spotyka się go w bardzo różnych środowiskach – od lasów po ugory porośnięte bylinami. W okresie lęgowym przebywa w koronach drzew, toteż trudno go tam zauważyć. Tym bardziej, że stara się nie zwracać na siebie uwagi. Jesienią i zimą pojawia się na terenach otwartych, gdzie skupia się w stada, które przeważnie liczą do 30 osobników, a wyjątkowo do 1000.

Okres lęgowy

Jaja z kolekcji muzealnej

Trwa od maja do czerwca. Grubodzioby wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku.

Gniazdo

W rozwidleniu grubych, bocznych poziomych gałęzi w pewnej odległości od pnia w koronie drzewa lub w krzewie, najczęściej na wysokości od 4 do 7 m. Podstawę czarki stanowią gałązki, trawa, mech, porosty, włosy, pióra i korzonki. Tworzone pary są monogamiczne.

Jaja

Na początku maja składa 3–6 różnobiegunowych, wydłużonych jaj z tłem bladozielonkawym z nielicznymi, czarnymi i szarobrązowymi plamkami lub kreskami o średnich wymiarach 24×17 mm.

Wysiadywanie

Od złożenia ostatniego jaja trwa ok. 11–14 dni i jest wykonywane przez samicę. Samiec w tym czasie ją karmi. Pisklęta, gniazdowniki, przebywają w gnieździe ok. 11–14 dni. Mają na sobie szary puch. Karmione są przez oboje rodziców.

Zimą grubodzioby przylatują czasem do karmników z nasionami słonecznika

Pożywienie

Podstawę pokarmu stanowią duże, suche nasiona drzew iglastych i liściastych oraz pestki (jawora, leszczyny), ale też nasiona mięsistych owoców – głównie pestki dzikiej wiśni lub czereśni (a czasem nawet jabłek i gruszek, a na polach grochu), również nasiona innych drzew, w tym buka i grabu, a także łuskane nasiona orzecha włoskiego. Oprócz tego żywi się pączkami, kwiatami, owocami, młodymi pęczkami. Wiosną w okresie lęgowym chwyta też gąsienice i inne bezkręgowce. Pisklęta są karmione zwykle rozmiękczonymi nasionami z dodatkiem owadów i pająków.

Dzięki swojemu charakterystycznemu, potężnemu dziobowi z łatwością rozłupuje lub miażdży pestki z owoców, np. czereśni i dzikich śliw. Nie interesuje go zwykle sam miękisz owocu, który zręcznie usuwa brzegiem dzioba, ale zależy mu na zarodku przyszłego drzewa. Pestką manipuluje w dziobie przez chwilę, aż znajdzie najwłaściwsze ułożenie, po czym zaciska szczęki i pestka pęka z głośnym trzaskiem. Wtedy ptak zjada jej zawartość. Rodzinne stada po okresie lęgowym, wspólnie koczując na otwartych terenach, żerują zwykle na ziemi. Latem szuka pokarmu pod osłoną liści. Potrafi łowić owady w locie.

Status i ochrona

IUCN uznaje grubodzioba za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 10–22 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy[4].

Na terenie Polski grubodziób jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[11].

Pojawiła się opinia o szkodliwym oddziaływaniu grubodzioba na sady czereśniowe. Jednak w rzeczywistości jego dość niska liczebność sprawia, że szkody są nieznaczne. Poza tym, gdy czereśnie dojrzewają, ptaki te korzystają również z innych źródeł pokarmu, których wtedy nie brakuje.

Zobacz też

Przypisy

  1. Coccothraustes coccothraustes, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. Coccothraustes, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2013-02-08] (ang.).
  3. a b c F. Gill, D. Donsker (red.): Finches, euphonias, longspurs, Thrush-tanager. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-09-23]. (ang.).
  4. a b BirdLife International, Coccothraustes coccothraustes, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017 [online], wersja 2021-2 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  5. Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Coccothraustini Swainson, 1831 (wersja: 2021-01-16). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-24].
  6. Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 204. ISBN 83-09-01320-5.
  7. a b Kuczyński L., Chylarecki P.: Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. Warszawa: GIOŚ, 2012. ISBN 978-83-61227-40-3.
  8. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019. 
  9. Hawfinch (Coccothraustes coccothraustes). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-26)]. (ang.).
  10. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
  11. Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

  • Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
  • Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Coccothraustes coccothraustes MHNT.ZOO.2010.11 Gouvieux.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Egg of Hawfinch. Collection of Jacques Perrin de Brichambaut.
Grubodziob c coccothraustes1.jpg
Autor: photo taken by Andrzej Jabłecki, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in Bytom, Poland
CoccothraustesCoccothraustesIUCN.svg
Autor: SanoAK: Alexander Kürthy, Licencja: CC BY-SA 4.0
Distribution map of Hawfinch (Coccothraustes coccothraustes) accoding to IUCN version 2021.2 (Compiled by: BirdLife International and Handbook of the Birds of the World (2016) 2015.); key:
Legend: Extant, breeding (#00FF00), Extant, resident (#008000), Extant, non-breeding (#007FFF)
Grubodziob c coccothraustes4.jpg
Autor: photo taken by Andrzej Jabłecki, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in Bytom, Poland
Grubodziób Zwyczajny.jpg
Autor: Hubert Joswowitz-Niemierski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grubodziób zwyczajny