Grudziądz

Grudziądz

miasto na prawach powiatu
Wieża Klimek, pomnik Żołnierza Polskiego na starym rynku, pomnik ułana z dziewczyną, zespół spichrzy, ogród różany w parku miejskim, Brama Wodna, mury miejskie, Bazylika św. Mikołaja
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Data założenia	X wiek[1][2]
Prawa miejskie	18 czerwca 1291
Prezydent	Maciej Glamowski
Powierzchnia	57,80 km²
Wysokość	50 m n.p.m.
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	92 894[3] 1618,8 os./km²
Strefa numeracyjna	56
Kod pocztowy	86-300 do 86-311
Tablice rejestracyjne	CG
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Grudziądz
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Grudziądz
53°29′13″N 18°45′25″E/53,486944 18,756944
TERC (TERYT)	0462011
SIMC	0983333
Hasło promocyjne: Miasto na szczęście
Urząd miejski ul. Ratuszowa 1 86-300 Grudziądz
Strona internetowa
BIP

Główny Urząd Pocztowy w Grudziądzu

Grudziądz (łac. Graudentum, Graudentium^[4][5], niem. Graudenz) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, na prawym brzegu Wisły. Jest czwartym pod względem wielkości miastem w województwie kujawsko-pomorskim.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. Grudziądz był zamieszkiwany przez 92 894 osoby^[3].

Położenie

Widok ze zrekonstruowanej wieży Klimek na spichrze oraz most im. Bronisława Malinowskiego

Historycznie Grudziądz jest położony na Pomorzu Nadwiślańskim, w ziemi chełmińskiej. Miasto ciągnie się w kierunku południkowym ponad 12,5 km, w kierunku równoleżnikowym tylko 6,2 km. Na południe od ujścia Osy wznosi się Kępa Forteczna (86,1 m n.p.m.), zaś na południe od niej – Kępa Strzemięcińska (79,3 m n.p.m.). Grudziądz leży na 835 km biegu Wisły. Szerokość koryta rzeki w obrębie miasta wynosi od 320 do 500 m, a spadek rzeki – 0,18%. Głębokość koryta dochodzi do 9 m^[6]. Najbliżej położone miasta to: Radzyń Chełmiński (19 km), Łasin (25 km), Nowe nad Wisłą (26 km), Świecie nad Wisłą (26 km), Wąbrzeźno (32 km), Chełmno (34 km), Jabłonowo Pomorskie (34 km) oraz Kwidzyn (35 km). Sąsiaduje także z powiatem grudziądzkim i świeckim. 17 października 2008 został oddany do użytku odcinek autostrady A1 ze Swarożyna do podgrudziądzkich Nowych Marz, co usprawniło komunikację w kierunku Trójmiasta^[7]. W latach 1975–1998 miasto leżało w administracyjnych granicach województwa toruńskiego. Natomiast 17 grudnia 2012 roku otwarto węzeł autostradowy, dzięki któremu Grudziądz zyskał bezpośrednie połączenie z autostradą w kierunku północnym (Gdańsk) oraz w południowym (Toruń)^[8].

Warunki naturalne

Park Miejski im. Piotra Janowskiego w Grudziądzu

Rzeźba Flisaka nad Błoniami

Grudziądz jest położony na prawym brzegu Wisły. Położenie miasta w połowie drogi między portami północy i dużymi ośrodkami gospodarczymi (jak np. Bydgoszcz, Toruń), jak również na najkrótszym szlaku, łączącym zachód Polski z Warmią i Mazurami. W jego północnej części dominuje zabudowa jednorodzinna, centralną część miasta stanowi stara, zabytkowa zabudowa śródmiejska, natomiast w południowej usytuowane są dzielnice przemysłowo-składowe, a także duże osiedla mieszkaniowe z „wielkiej płyty”. Grudziądz położony jest w Kotlinie Grudziądzkiej, której powierzchnia wynosi około 240 km², długość 20 km, a szerokość 18 km. Jej cechą charakterystyczną są trzy tzw. kępy, które wznoszą się ponad 60 m nad poziom doliny Wisły. Największą z nich jest Kępa Forteczna, wznosząca się na wysokość 86,1 m n.p.m. Pozostałe dwie kępy to Kępa Strzemięcińska i Górnej Grupy. Miasto może pochwalić się bogatymi zasobami czwartorzędowych wód podziemnych. Grudziądz i jego okolice, zaliczone zostały do obszarów najwyższej ochrony w podziale na Główne Zbiorniki Wód Podziemnych Polski i oznaczone jako zbiornik nr 129.

Zbiorniki wodne

Jezioro Rudnickie

• jezioro Rudnickie Małe
• jezioro Rudnickie Wielkie
• jezioro Tarpno
• jezioro Rządz

Klimat

Grudziądz położony jest w strefie klimatycznej umiarkowanej. Napływ różnorodnych mas powietrza powoduje, że teren ten odznacza się dużą zmiennością pogody oraz dużymi wahaniami przebiegu typów pogody. Istotną rolę dla klimatu odgrywa ukształtowanie obszaru i znaczne różnice wysokości w poszczególnych strefach Basenu Grudziądzkiego (kotliny grudziądzkiej).

Średnie dzienne nasłonecznienie wynosi od 4 do 5 h. Największe przypada w maju (7-8 h), najmniejsze w grudniu (1,3 h). Roczna ilość czasu nasłonecznienia wynosi około 1600 h. Średnie roczne zachmurzenie waha się między 6-8,5. Największe jest w listopadzie, najmniejsze w czerwcu. Średnia roczna temp. wynosi 8 °C. Najgorętszym miesiącem roku jest lipiec (ok. 19 °C), a najzimniejszym styczeń (–3 °C). Ważnym elementem klimatycznym są przymrozki. Okres występowania przymrozków dochodzi do 160 dni na rok. Średnio rocznie opady atmosferyczne wynoszą ok. 500 mm. Jednak jest to parametr o dużym rocznym zróżnicowaniu od 295 do 757 mm. Wiatry wieją najczęściej z kierunku południowo-zachodniego i są formowane pod wpływem kierunku biegu doliny Wisły. Prędkość wiatrów wiejących w Grudziądzu wynosi średnio około 3 m/s^[9].

Powierzchnia miasta

Toponimia

W dawnych tekstach miasto występuje pod różnymi określeniami: Grudenc, Grudencz, Grawdencz, Graudentum, Grudentz, Grudenz, Graudenz. Badacze od wielu lat spierają się o etymologiczne znaczenie nazwy. Część z nich wskazuje, iż nazwa pochodzi od wyrazu gród, inni twierdzą, że od grudzistej ziemi, bogato występującej na tym terenie. Jeszcze inni uważają, iż jest ona pochodzenia pruskiego, co związane było z przenikaniem na linię Wisły żywiołu pruskiego^[10]. Ostatnie jednak badania udowadniają, że nazwa miasta może najprawdopodobniej pochodzić od słowa gruda, średniowiecznego określenia cegły, gdyż słowo cegła w tamtych czasach nie istniało. Zamiast tego używano porównań typu: Mediolan z Marmuru, Buda z kamienia, Malbork z błota itp. Dodatkowym faktem potwierdzającym tę tezę były liczne badania archeologiczne przeprowadzone w latach 2008–2009 na terenie Starego Miasta i przylegającej do niego Góry Zamkowej, gdzie nie odnotowano jednoznacznego odnalezienia tam śladów drewnianego grodu^[11].

Historia

Zamek krzyżacki z XIII w. (zniszczony w 1945 r.) Widok skrzydła płd. w XVIII w. na litografii

Księstwo Warszawskie 1807-1815

Plan fortyfikacji w okolicy Grudziądza

Plan Grudziądza z 1913 roku

Najstarsze ślady bytności człowieka na tym terenie sięgają okresu późnego paleolitu, ok. 8000 lat p.n.e.

Stanisław Kujot dość dokładnie opisuje chrześcijańskie początki Grudziądza (oraz nazwę miejscowości) na podstawie analizy istniejących po dziś dzień dokumentów: „[...]... Tak samo się rzecz miała z ziemią chełmińską, która do Mazowsza należała i z niem razem w pierwszej połowie rządów Bolesława Chrobrego do państwa polskiego weszła. Mazowsze przedwiślanskie należało do Polski już za Mieszka I. Stosunek zaś ten zależności obu ziemi do Polski nie był przejściowy tylko, lecz trwały, bo zastajemy go jeszcze za Bolesława Śmiałego, kiedy tenże około r. 1065 zamierzając jakieś nowe biskupstwo założyć, prócz innych grodów mu także Grudziądz – Grudenczh –, a w Chełmnie – in Culmine – każdy dziewiąty targ, to jest dochody książęce z niego, i opłatę z karczem – nonum forum cum tabernario –, wreszcie wszystkie przewozy przez Wisłę od ujścia Bzury aż po morze – transitus omnes per Wyslam a Camen usque ad marę – wyznaczył.” W. Kętrzyński domyśla się, że darowizny te dla biskupstwa płockiego przeznaczone były. Nie było zaś przykładu, by chrześcijański książę ziemię jakąś z samodzielności wyzuł, a przy pogaństwie zostawił, owszem za podbiciem szło z powszechnego zwyczaju nawracanie. Choć tedy pisane źródła, których w kraju współczesnych albo bliskoczesnych brak zupełnie, o sprawie tej tak ważnej milczą, wniosek sam się nasuwa, że i Piastowie chrześcijańscy na dolnym powiślu, o ile ono do państwa ich należało, tak samo sobie postąpili...[...]^[12]

Kalendarium

• 1064 – prawdopodobnie pierwsza wzmianka o grodzie Grudziądz
• 11 kwietnia 1065 – datę tę przyjmuje się za metrykę miasta
• 1207 – objęcie ziemi chełmińskiej z Grudziądzem przez Konrada mazowieckiego
• 1218 – nadanie miasta biskupowi Chrystianowi
• 1231 – objęcie Grudziądza przez Krzyżaków
• ok. 1235 – rozpoczęcie budowy zamku krzyżackiego. Prace nad nim zakończono około 1299 roku. Zniszczony został w 1945 roku
• 18 czerwca 1291 – został wystawiony akt lokacyjny miasta, regulujący prawnie jego granice i nadający mu prawo chełmińskie
• 1410, przełom lipca i sierpnia – krótkotrwałe zajęcie miasta i zamku przez wojska króla Jagiełły
• 8 lutego 1454 – zdobycie miasta przez oddziały Związku Pruskiego – koniec władzy Krzyżaków
• 1455 – oddziały krzyżackie z Kwidzyna i Łasina napadły na Grudziądz i spaliły jego przedmieścia oraz spichrze.
• 19 października 1466 – II pokój toruński – Grudziądz i całe Prusy Królewskie przyznane Polsce
• 21 marca 1522 – Mikołaj Kopernik na odbywającym się w Grudziądzu Sejmiku Generalnym Prus Królewskich wygłosił traktat o monecie De aestimatione monetae
• 1622 – przybycie jezuitów i otwarcie przez nich kolegium
• 2 marca 1624 – przybycie benedyktynek
• 1655-1659 – okupacja szwedzka
• 1703 – kolejna okupacja szwedzka
• 1707 – 1718 – okupacja rosyjska
• 21 września 1772 – I rozbiór polski, Grudziądz w zaborze pruskim
• 6 czerwca 1776 – początek budowy cytadeli
• Schyłek XVIII w. – przeniesienie się do Grudziądz na krótki czas pruskiego króla wraz z dworem
• 1801 – początek rozbiórki zamku krzyżackiego
• 1806/1807 – próby zdobycia Grudziądza przez wojska napoleońskie, udaremnione przez Courbière’a
• druga połowa XIX wieku – rozwój miasta, poszerzenie granic Grudziądza, powstanie nowych dzielnic mieszkalnych (szczególnie w celu germanizacji miasta, bo miało to zachęcić Niemców do przybycia), zbudowanie portu rzecznego oraz otrzymanie połączeń kolejowych z Toruniem (nieopodal granicy z zaborem rosyjskim, która biegła 10 km na wschód od Torunia, linia ta łączyła się z biegnącą do Warszawy i dalej na wschód linią kolejową), Jabłonowem Pomorskim, Bydgoszczą, Tczewem, Laskowicami czy Chełmżą i innymi miejscowościami zaboru niemieckiego, a także innymi miastami niemieckimi, m.in. Królewcem^[13]
• 1876-1878 – wybudowanie mostu prowadzącego przez Wisłę^[13]
• 1894 – początek wydawania „Gazety Grudziądzkiej” w języku polskim, docierającej do Polaków mieszkających w Grudziądzu oraz wszystkich większych miejscowościach zaboru pruskiego (niemieckiego)^[13]
• 1900 – miasto staje się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej w prowincji Prusy Zachodnie
• 1918 – Polacy stanowią 18% ludności miasta
• 23 stycznia 1920 – włączenie Grudziądza do Polski
• 15 sierpnia 1920 – powołanie do życia Centralnej Szkoły Jazdy w Grudziądzu, która dała początek Centrum Wyszkolenia Kawalerii
• 26 czerwca – 12 lipca 1925 – Pierwsza Pomorska Wystawa Rolnictwa i Przemysłu
• 1 stycznia 1930 – powołanie Centrum Wyszkolenia Żandarmerii
• 2 września 1939 – walki 16 DP o miasto
• 4 września 1939 – wkroczenie wojsk niemieckich do miasta, którego władze w ratuszu wręczają klucze okupantowi^[14]. W październiku i listopadzie liczne aresztowania i egzekucje przedstawicieli polskiej inteligencji oraz Żydów
• 1939-1945 – niemiecką listę narodową podpisało 87% mieszkańców^[15]
• 6 marca 1945 – zdobycie Grudziądza przez Armię Czerwoną, zabudowa miasta została zniszczona w ponad 60%
• 1946 – miasto zostało odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy^[16]
• 27 maja 1990 – pierwsze po wojnie demokratyczne wybory do Rady Miejskiej
• 30 października 2006 – wizyta prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Grudziądzu, pierwsza wizyta głowy państwa od 1936 roku
• 2010 – wizyta marszałka Sejmu pełniącego obowiązki prezydenta Rzeczypospolitej Polski Bronisława Komorowskiego
• 2013 – II wizyta prezydenta Bronisława Komorowskiego (podpisał dokument o przekazaniu do parlamentu projektu zmiany przepisów ułatwiających budowę ścieżek dla pieszych i rowerzystów na wałach przeciwpowodziowych)^[13]

Zabytki

(c) I, Jerzy, CC BY 2.5

Mury miejskie w Grudziądzu

Brama Wodna i spichrze

Balkon kamienicy przy ul. Pańskiej

Fasada Zajezdni Tramwajowej

Zabytki Grudziądza znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

• średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta
• mury miejskie z XIV/XV w. (m.in. Brama Wodna)
• na wzgórzu zamkowym pozostałości zamku krzyżackiego z drugiej połowy XIII w. (ruiny wysadzonej przez Niemców w 1945 wieży „Klimek”, niewielki fragment parteru skrzydła południowego (a nie jak dotąd twierdzono – wejście do kaplicy) z domurowanym na początku XX wieku portalem, który niesłusznie brano za okno kaplicy – badania archeologiczne prowadzone od 4 czerwca 2008 wykazały, że ów portal nie posiada żadnych fundamentów, a więc jest tylko atrapą)
• Kamienice na Starym Mieście w Grudziądzu, zabudowania Starego Miasta
• zespół spichrzów z XIII–XVII w. od strony Wisły (od 14 listopada 2017 roku Pomnikiem Historii RP)
• cytadela, której obroną wsławił się Courbière z przełomu XVIII i XIX w.
• Gmach Wyższej Szkoły Realnej w Grudziądzu
• Gmach dawnego Seminarium Nauczycielskiego w Grudziądzu
• Dawna loża masońska w Grudziądzu

Zabytkowe obiekty sakralne

• barokowy zespół poklasztorny benedyktynek: budynki klasztorne z XVII–XVIII w., tzw. Pałac Opatek z XVIII w., kościół św. Ducha z XVI w., przebudowany w XVII w.
• Stary kościół ewangelicki w Grudziądzu
• Kościół garnizonowy w Grudziądzu
• Kościół św. Jana w Grudziądzu
• Kaplica św. Jerzego w Grudziądzu
• Kościół Świętego Krzyża w Grudziądzu
• Bazylika kolegiacka św. Mikołaja (fara) z XIII–XV w.
• Kościół Niepokalanego Serca NMP w Grudziądzu
• barokowy zespół pojezuicki: kościół św. Franciszka Ksawerego z XVIII w., kolegium z XVII–XVIII w. (obecnie Urząd Miejski)
• zespół poklasztorny reformatów z poł. XVIII w., kościół św. Krzyża i klasztor, obecnie więzienie
• Poliptyk Grudziądzki (przełom XIV i XV wieku) jest to gotycka malowana nastawa ołtarzowa pochodząca z kaplicy zamku krzyżackiego w Grudziądzu. Obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Inne obiekty o znaczeniu turystyczno-zabytkowym

• Zajezdnia Tramwajowa z XIX wieku
• Park Miejski im. Piotra Janowskiego przy ul. Hallera
• Budynki dawnej fabryki maszyn A. Ventzki^[17]
• Górny Młyn przy ul. Młyńskiej
• Ruiny Browaru Grudziądzkiego
• Biblioteka Miejska przy ul. Legionów wraz z jej ogrodami
• Mały Ratusz przy ul. Mickiewicza
• Ogród Botaniczny
• Budynek dworca kolejowego z 1965 r.

Hejnał grudziądzki

Grudziądzkie spichrza wraz z odbudowaną wieżą Klimek

Grudziądzki hejnał odegrano po raz pierwszy z wieży zamkowej „Klimek” na Górze Zamkowej pod koniec 1935 roku. Odtąd codziennie w samo południe grano go aż do wybuchu II wojny światowej. Twórcą hejnału był kapelmistrz 64PP – Stanisław Szpulecki. Po wojnie wznowiono jego odgrywanie z wieży ratusza w 1956 r. Ponownie po przerwie zaczęto nadawać hejnał 18 czerwca 1995 r.

Demografia

Populacja

Do 1994 liczba mieszkańców Grudziądza systematycznie powiększała się (w latach 1980–1994 wzrost wynosił prawie 15%), jednak w ostatnich latach ma miejsce ujemny przyrost rzeczywisty ludności. Gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie charakterystycznym dla dużych miast Polski, wynosi 1690 osób na 1 km² (2004). Większość mieszkańców stanowią kobiety (ok. 51 tys.). Ludność Grudziądza zatrudniona jest głównie w branży produkcyjnej, w handlu i usługach, edukacji, administracji oraz ochronie zdrowia. W 2013 Grudziądz liczył 97 676 mieszkańców.

• Piramida wieku mieszkańców Grudziądza w 2014 roku^[18].
  

Niepełnosprawni w Grudziądzu

31 grudnia 2003 r. w Grudziądzu było 12 547 osób niepełnosprawnych (co stanowi 12,39% ogółu mieszkańców), w tym: 788 osób w wieku do 16 lat, 11 759 osób w wieku powyżej 16 lat. Główne cele działań miasta i gminy Grudziądz na rzecz osób niepełnosprawnych określa Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych w Grudziądzu w latach 2004–2015.

Gospodarka

Od 2007 roku na terenie miasta znajduje się Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna^[19].

Handel

Galeria Grudziądzka

W mieście działają cztery centra i jeden park handlowy oraz 1 dom handlowy^[20] oraz wiele supermarketów i marketów, w mieście tym wybudowano Skwer Handlowy. W mieście działa 11 salonów samochodowych. W 2012 otwarto centrum handlowe „Alfa”. Planowane jest kolejne duże centrum handlowe^[21][22].

Projekt Made in Grudziądz

Projekt Made in Grudziądz powstał w 2013 roku z myślą o grudziądzkich przedsiębiorcach, promowaniu ich usług i produktów oraz samego miasta. Dzięki zrzeszeniu się w dużej grupie można podejmować większe wyzwania. Wspólne promowanie się przynosi zwiększony ruch klientów, a zarobione w ten sposób pieniądze przedsiębiorcy przeznaczają na nowe technologię, promocję i zwiększanie zatrudnienia. Warunkiem uczestnictwa w programie jest rejestracja firmy na terenie Gminy – Miasta Grudziądz.

Znane przedsiębiorstwa z Grudziądza

• Warma Grudziądz
• Hydro-Vacuum
• Zakłady mięsne w Grudziądzu
• Browary Grudziądz, nieczynne od 2009 roku
• Stomil Grudziądz
• Unia dawniej Fabryka A. Ventzkiego

Infrastruktura

Transport

Transport drogowy

Widok na śródmieście od strony południowej

Około 5 kilometrów od granic miasta przebiega 91, z której odchodzą dwie drogi krajowe przebiegające przez miasto 16 (Dolna Grupa – Grudziądz – Olsztyn – Ełk – Ogrodniki granica państwa z Litwą), 55 (Stolno – Grudziądz – Kwidzyn – Malbork – Nowy Dwór Gdański). Przez teren miasta przebiega również 534 (Grudziądz – Wąbrzeźno – Golub-Dobrzyń – Rypin) i 498 (Grudziądz ul.Paderewskiego – Grudziądz ul.Szosa Toruńska). Ważną rolę w rozwoju miasta odgrywa trasa średnicowa, dzięki której można dostać się na autostradę A1, E75 która łączy północ i południe Polski. W odległości nie przekraczającej 20 km od miasta znajdują się 4 węzły autostrady A1: Warlubie, Nowe Marzy, Grudziądz oraz Lisewo. W Grudziądzu jest 379 dróg o łącznej długości 220 km, 23 mosty, 9 kładek oraz 3 wiadukty o łącznej długości ponad pół kilometra. Po grudziądzkich drogach jeździ ponad 40 tysięcy pojazdów. W mieście organizacją komunikacji osobowej zajmuje się Urząd Miasta. Natomiast przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacji obsługujący linię tramwajową oraz linie autobusowe^[23]. W mieście funkcjonuje również ok. 500 taksówek. W okresie od 2010 – 2022 roku wybudowano 25 rond: im. gen. Andersa, im. gen. „Nila”, im. gen. Skalskiego, im. kard. Wyszyńskiego, im. ks. Popiełuszki, im. R. Dmowskiego, im. P. Jasienicy, im. W. Grabskiego, im. E. Kwiatkowskiego, im. gen. Maczka, im. Z. Herberta, im. rotm. W. Pileckiego, im. matematyka J. Sikorskiego, im. marsz. E. Rydza-Śmigłego, im. Lotników, im. gen. St. Sosabowskiego, im. Ryszarda Kaczorowskiego, im. Józefa Błachnio, im. Augustyna Blocha, im. Ireny Sendlerowej, im. ks. Janusza Majewskiego, im. chor. Jana Balcera, im. Janusza Bucholca, im. ks. prof. Janusza Pasierba i im. PePeGe.

• Międzynarodowy Szlak rowerowy R1

Transport kolejowy

Przez Grudziądz przebiegają 2 niezelektryfikowane linie kolejowe:

• 207 (Toruń – Chełmża – Grudziądz – Malbork) (budowa: 1882–1883; długość: 133,5 km; linia 1-torowa)
  • 57,4 km odcinek Grudziądz – Toruń Wschodni uruchomiony 1 listopada 1882
  • 76,1 km odcinek Grudziądz – Malbork otwarty 15 sierpnia 1883
• 208 (Działdowo – Brodnica – Grudziądz – Laskowice Pomorskie – Chojnice) (budowa: 1878–1887 i 1930; długość: 200,9 km; linia 1-torowa)^[24]
  • 47,9 km odcinek Grudziądz – Wierzchucin uruchomiony 15 sierpnia 1883
  • 108,8 km odcinek Grudziądz – Działdowo otwarty 1 października 1887

Szynobus SA106-002 na dworcu w Grudziądzu

Grudziądz jest drugim największym w Polsce miastem bez zelektryfikowanych kolei (po Gorzowie Wielkopolskim), i to mimo obecności systemu tramwajów elektrycznych^[25].

W mieście istnieją obecnie 4 stacje kolejowe:

Mosty

Most im. Bronisława Malinowskiego w Grudziądzu jest najdłuższym mostem drogowo-kolejowym w Polsce. Most ma 11 przęseł, a jego długość wynosi 1098 metrów.

Kilka kilometrów na południe od Grudziądza oddano w 2011 r. do użytku żelbetowy most autostradowy, który ma 1953,6 m długości i jest to najdłuższy most drogowy w Polsce^[26].

Publiczny transport zbiorowy

Schemat sieci tramwajowej i kolejowej w Grudziądzu (2011)

Autobus MZK Grudziądz przy ul. Poniatowskiego

(c) Piotrus337 z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Tramwaj przy ul. Konstytucji 3 Maja

• Transport miejski

Grudziądz jest najmniejszym miastem w Polsce posiadającym własną komunikację tramwajową, w mieście funkcjonuje jedna linia tramwajowa (nr 2). Tramwaje w Grudziądzu pojawiły się już w 1896 roku.

Transportem miejskim w Grudziądzu zarządza Wydział Komunikacji Miejskiej w Urzędzie Miejskim. Obsługę zapewniają Miejski Zakład Komunikacji, MZK wykonuje połączenia na 1 linii tramwajowej i 24 linii autobusowych (na 20 lipca 2020). Sieć tramwajowa jest jedną z najstarszych i najbardziej malowniczych w kraju. Jest bardzo ważna w życiu miasta, stanowi kręgosłup komunikacji w kierunku północ-południe. Obecnie trwa rozbudowa sieci tramwajowej i modernizacja istniejących sieci torowych.

• Transport międzymiastowy

PKS Grudziądz Sp. z o.o. to przedsiębiorstwo komunikacyjne powstałe 30 kwietnia 2004 po przekształceniu z Przedsiębiorstwa Państwowej Komunikacji Samochodowej w Grudziądzu. Firma świadczy usługi przewozowe na terenach powiatów: grudziądzkiego, świeckiego oraz wąbrzeskiego, a także zapewnia połączenia z największymi miastami w województwie: Bydgoszczą, Toruniem i Włocławkiem. Spółka realizuje także regularne kursy do Warszawy i Poznania^[27].

Autobus PKS Grudziądz w trasie

Transport lotniczy

• Około 80 km na południowy zachód od miasta znajduje się Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo.
• Około 10 km na północny wschód od miasta znajduje się lotnisko Grudziądz-Lisie Kąty.
• Około 8 km na wschód od miasta znajduje się prywatne, śmigłowcowe lądowisko Wielkie Lniska.
• Lądowisko sanitarne przy szpitalu miejskim. Wcześniej do tego celu wykorzystywano płytę główną na stadionie Olimpii^[28].

Ochrona środowiska

Prawie 20% ogólnej powierzchni miasta stanowią lasy, parki i zieleńce, na których występuje ponad 400 gatunków roślin i zwierząt.

Miejskie Wodociągi i Oczyszczalnia Sp. z o.o. w Grudziądzu to spółka założona 23 grudnia 1899 r. Działała wtedy pod nazwą Wasserwerk Graudenz. Obejmuje swym zasięgiem działania nie tylko rejon miasta, ale również Gminę Grudziądz^[29].

Pomniki przyrody

W mieście znajduje się 31 pomników przyrody: 25 pojedynczych drzew, 5 grup drzew oraz 1 wychodnia skalna.

Bezpieczeństwo

Najstarszy dokument dotyczący pożarnictwa w Grudziądzu datuje się na 1760 rok. Powstanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Grudziądzu było procesem, który trwał od 31 lipca 1875 do 30 maja 1876 roku. Obecnie istnieją w nim dwie jednostki Ratowniczo-Gaśnicze oraz jedna jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Opieka zdrowotna

Regionalny Szpital Specjalistyczny w Grudziądzu

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają:

• Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska
• niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej
• Regionalny Szpital Specjalistyczny im. dra W. Biegańskiego ul. Rydygiera
• indywidualne praktyki lekarskie (świadczenia stomatologiczne)

W mieście znajduje się zakład karny dla kobiet, który jest największą tego typu placówką w Polsce.

Edukacja

Zespół Szkół Technicznych oraz Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne w Grudziądzu

• przedszkola – 15
• szkoły podstawowe – 18
• zespoły szkół ogólnokształcących – 5
• szkoły ponadpodstawowe – 58
• szkoły wyższe – 3
• szkoły muzyczne – 1 (1 i 2 st.)
• szkoły specjalne – 3
• inne – 4

Kultura i sztuka

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu

Grudziądzka Biblioteka Publiczna

Muzeum grudziądzkie (dawny klasztor benedyktynek)

Centrum Kultury Teatr

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu swą działalność prowadzi głównie w obiektach teatru przy ul. Marszałka Focha i „Klubu Akcent” przy ul. Wybickiego. CKT zapewnia mieszkańcom i gościom miasta rozrywkę nie tylko tam, ale również na starym mieście, czy na Błoniach Nadwiślańskich.

Biblioteka Miejska w Grudziądzu

Biblioteka Miejska prowadzi działalność od ponad 50 lat. Mieści się w gmachu wybudowanym w latach 1908–1911. Od roku 1912 siedzibę znalazły tu muzeum oraz biblioteka niemiecka („Stadt Bibliothek Graudenz”) która działała do 1920 roku, kiedy Grudziądz odzyskał niepodległość i powrócił do granic Polski.

Muzeum w Grudziądzu

Muzeum grudziądzkie mieści się w dawnym klasztorze benedyktynek. Budynek zbudowany jest w stylu barokowym, w latach 1729–1731. Instytucja dzięki zróżnicowaniu ekspozycji umożliwia rozwój wielu różnych zainteresowań, przybliża kulturę materialną i duchową oraz daje okazję do zapoznania się z aktualnymi trendami sztuki.

Grudziądzkie Towarzystwo Kultury

Założone w 1976 r., prowadzi intensywną działalność kulturalną i wydawniczą.

Chóry

• Alla Camera
• Echo – Chór Męski
• Maksymilianum
• Soli Deo
• Boni Cantores
• Tibi Mariae
• Cantabile
• Sursum Corda
• The G Singers
• Chór Kolegiata
• AfterView

XX Zjazd Kawalerzystów

Zespoły powiązane z miastem

• Cela nr 3
• Faust Again

Kina

Istniejące:

• „Klub garnizonowy” (nieużywane publicznie)
• „Helios” (sieć kin, znajduje się w Centrum Handlowym „Alfa”)

Nieistniejące:

• „Welt Biograf”
• „Orzeł”
• „Apollo”
• „Gryf”
• „Nowości”
• „Gemeinde Haus”
• „Tivoli”
• „Metalowiec”
• „Energetyk” – „Helios”
• Kino Garnizonowe w „Domu Żołnierza”

Legendy i mity związane z Grudziądzem

Oblężenie Grudziądza przez Szwedów

Erik Dahlbergh, oblężenie Grudziądza przez Szwedów w 1656 r.

Legenda ta opowiada o tym, jak to przez 7 lat grudziądzki zamek bezskutecznie był oblegany przez Szwedów. Najeźdźca chciał poczekać, aż w mieście zabraknie pożywienia i jego mieszkańcy poddadzą się sami. Większość załogi i mieszczan była gotowa poddać się Szwedom. Pewnego dnia mieszczanin o imieniu Michałko wpadł na genialny pomysł. Do działa armatniego wsadził łeb ostatniego wołu i kawałek chleba, po czym wystrzelił je na drugi brzeg Wisły, gdzie czekali Szwedzi. Gdy ci zobaczyli, że mieszkańcy mają jeszcze tak duże zapasy żywności, że mogą nią strzelać z armaty, postanowili odstąpić od oblężenia zamku^[30].

Jadwiga przy studni zamkowej

W czasie gdy wojska szwedzkie okupowały Grudziądz, pewna piękna mieszczanka o imieniu Jadwiga zakochała się bez pamięci w oficerze szwedzkim, z wzajemnością! Ich miłość była tak ogromna, że zaplanowali wspólną ucieczkę do Szwecji. Gdy usłyszał o tym ojciec Jadwigi (wielki patriota) wściekł się i kazał zamordować ukochanego córki, oczekującego Jadwigi przy zamkowej studni. Gdy wybranka serca przybyła na miejsce, przeżyła wielki szok i popadła w rozpacz widząc martwe ciało ukochanego. Zrozpaczona wrzuciła do głębokiej studni wszystkie kosztowności, przygotowane na podróż i wstąpiła do miejscowego klasztoru benedyktynek. Według legendy, do dziś dnia nikomu nie udało się jeszcze wydobyć tych skarbów^[30].

Jak Mikołaj Kopernik zaprojektował kanał Trynka

Kanał Trynka

Grudziądz położony był nad Wisłą, jednak jej wody nie nadawały się do picia. Z tego powodu mieszczanie w XIII w. doprowadzili do miasta wodę z jeziora Tuszewo, które znajdowało się na wschód od miasta. W tym celu poszerzono strugę płynącą z jeziora do Wisły. W ten sposób powstał strumień, który mógł napędzać młyny krzyżackie (stąd późniejsza nazwa Potok Młyński). Jednak wody jeziora szybko zostały wyeksploatowane, więc trzeba było znaleźć nowe źródło wody pitnej. Znaleziono je w okolicznych lasach osady Węgrowo (dziś wieś Pastwiska). W 1386 r. mieszkańcy rozpoczęli budowę 8 km kanału, noszącego nazwę Rów Hermana (od imienia swego twórcy). Po złączeniu go z Potokiem Młyńskim, kanał zapewniał wystarczającą ilość wody przez następne 150 lat. Niestety na początku XVI w. i te źródła zostały wyczerpane i w mieście zaczęło brakować wody (co więcej wody Wisły zostały skażone bakteriami cholery). W marcu 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik generalny, na który 21 marca przybył Mikołaj Kopernik. Legenda mówi, że gdy wielki uczony usłyszał o kłopotach mieszkańców Grudziądza, natychmiast postanowił im pomóc. Po dokładnym przestudiowaniu map okolic miasta miał zaproponować wykopanie kanału, prowadzącego wody z rzeki Osy do miasta, a dalej do Wisły. Mieszkańcy wysłali do Zygmunta I Starego prośbę o pozwolenie budowy nowego kanału, jednak dopiero jego syn, Zygmunt August, pozwolił na budowę. Oddanie Kanału Trynka do użytku nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu króla w Grudziądzu^[30].

Nieszczęśliwa miłość Katarzyny i Johana

Jezioro Tarpno

Pod koniec wieku XVI grudziądzki starosta Jan Zborowski sprowadził do miasta olenderskich osadników (mennonitów). Osiedlili się oni m.in. w Owczarkach, zakładając osadę i stawiając pierwsze domy. Pewnego roku, w Noc Świętojańską, okoliczna młodzież spotkała się nad Kanałem Trynka, gdzie wrzucano do wody wianki i tańczono przy ogniskach. Do grudziądzan dołączył młody Holender o imieniu Johan. W tłumie młodych dziewcząt zauważył piękną złotowłosą dziewczynę. Piękność nosząca imię Kasia, również dostrzegła urodziwego cudzoziemca. Młodzi zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia. Cóż z tego, kiedy dziewczyna była już zaręczona z Kacprem (synem młynarza z Kłódki). Miłość młodych była tak wielka, że mimo ciągłych przeciwności losu, spotykali się po kryjomu. Ich szczęście nie trwało jednak długo, ponieważ o wszystkim dowiedział się Kacper. Młynarz poprosił parobków, aby wybili Johanowi Kasię z głowy. Zaczaili się na niego i dopadli wracającego z randki. Okrutnie potraktowali młodzieńca i nieprzytomnego wrzucili do Trynki. Chłopak utonął, a gdy Kasia dowiedziała się o jego śmierci, zrozpaczona rzuciła się do wody, po czym silny prąd porwał jej młode jeszcze życie w odmęty Trynki. Do dziś dnia, w Noc Świętojańską, miejscowym rybakom na jeziorze Tarpno ukazują się duchy Kasi i Johana, które szukają się wzajemnie^[30].

Zbójnik Materna

Przed laty, Grudziądz otoczony był niedostępnymi borami i kniejami. Rozległe lasy były kryjówkami rozmaitych przestępców i rozbójników, wśród których prym wiódł rozbójnik Materna. Wielki to był banita, którego okrutne wyczyny głośnym echem rozchodziły się po całej ziemi chełmińskiej. Materna napadał na kupców, którzy wozili towary do grudziądzkiego grodu, na okoliczne folwarki siejąc gwałt, mord i pożogę. Nie gardził również łupami z grabieży posłów, co powodowało niemałe zawirowania polityczne. Materna to był chłop jak dąb, wysoki na ponad siedem łokci, w barach tak szeroki, że do karczmy wchodził bokiem. Silny był ponoć tak bardzo, że drzewa wyrywał z korzeniami i przenosił największe głazy narzutowe. Twarz porośnięta rudym zarostem cała oszpecona była bliznami, których dorobił się jeszcze za młodu praktykując swe zbójeckie rzemiosło. W ten sposób budził strach samym swym widokiem. Kroniki miejskie wspominają o jego napaści na bogatego kupca Marcina Robenwalda w 1501 roku. Ten wniósł protest do samego króla, że w okolicy zamku grudziądzkiego kupcy i zwykli ludzie nie zaznają spokoju przez jednego banitę. Król interweniował u starosty grudziądzkiego, Pawła Sokołowskiego, który zebrał co przedniejszego chłopa z okolicy i zorganizował zasadzkę. Wpierw wśród ludu rozpuścił wieści o rzekomym transporcie złota do skarbca malborskiego, później przy drodze ku Malborkowi ulokował swych ludzi. Jednym z owych ludzi był Maćko, syn kowala, który od dwóch lat bezskutecznie starał się o rękę córki starosty. Zabiegi o rękę starościńskiej córki na nic się nie zdawały, gdyż różnice stanu były zbyt duże, a i postura Maćka nie była imponująca. Maćko, choć wątły, łeb miał na karku. Postanowił dorwać zbója fortelem. W noc poprzedzającą transport złota podmienił drewniane bele mostu przez Osę na cieniutkie deseczki, licząc na to, że zatrzyma to Maternę. Już pod Świerkocinem Materna bez większych trudności poradził sobie ze strażą konwoju i uprowadził skrzynie ze złotem, uciekając ku Malborkowi. Jakież było jego zaskoczenie, gdy po chwili z obu stron drogi wyskoczyli zbrojni rycerze pod wodzą samego starosty Sokołowskiego. Rozbójnik nie dał jednak za wygraną i ciął bezlitośnie swym mieczem, rozpruwając brzuchy obrońców prawa. Strach ogarnął pozostałych, którzy nie zdołali zatrzymać uciekającego zbója. Kiedy ten przejeżdżał przez Osę, pod ciężarem wielkiego chłopa i jego strasznego rumaka maćkowy most się zawalił, a Materna wpadł w otchłań wartkiej wtedy rzeki. Wtedy chłopiec ogłuszył go waląc z całej siły kamieniem w rudy łeb rozbójnika. Kiedy nadjechała wreszcie pogoń starosty, Materna leżał już nieprzytomny. Starosta zabrał zbója i zamknął go w zamkowym lochu w wieży Klimek. Maćko natomiast w nagrodę za spryt i męstwo dostał zgodę Sokołowskiego na poślubienie córki. Zbójnik Materna uniknął katowskiego miecza. Po 30 latach spędzonych w lochu zamkowym został ułaskawiony i wypuszczony. Czas spędzony w więzieniu ostudził watażkę. Podobno osiadł gdzieś nad jeziorem Tarpno, gdzie do końca wiódł swój pustelniczy żywot^[30].

Pomnik Żołnierza Polskiego na Rynku Głównym Starego Miasta po remoncie w 2010/2011

Pomnik ułana z dziewczyną

Imprezy kulturalne

• W okresie Świąt Bożego Narodzenia na Rynku Głównym odbywa się Jarmark Świętego Mikołaja. Można na nim zakupić specjały z grudziądzkiego rynku spożywczego, ozdoby świąteczne oraz prezenty dla najbliższych. Można również posłuchać kolęd i piosenek świątecznych śpiewanych przez artystów na scenie.
• Każdego roku w czasie Bożego Narodzenia na Rynku Głównym staje szopka betlejemska z żywymi zwierzętami i wysoka naturalna choinka.
• W okolicach Jeziora Rudnickiego znajduje się miasteczko westernowe oferujące wiele atrakcji, m.in. zoo.
• Cyklicznie każdego roku Centrum Kultury Teatr organizuje na Błoniach Nadwiślańskich szereg imprez muzycznych, na które stara się zapraszać znane gwiazdy, takie jak: Doda, Kayah, De Mono czy Peja.
• CKT organizuje również Lato z Muzami (występy różnych artystów, codziennie innego w nowym miejscu na Starym Mieście).
• Każdego roku (3 maja i 11 listopada) można zwiedzać Twierdzę Grudziądz
• Miejski sylwester na Marinie (ul. Portowa)
• Od 1989 roku corocznie odbywają się w Grudziądzu zjazdy kawalerzystów II RP

Media

Obecne

• Internetowe Radio Grudziądz
• Radio Eska Grudziądz (90,6 MHz)
• Gazeta Pomorska
• Kurier Grudziądzki
• Grudziądz Twoje-Miasto.pl - portal sieci Twoje-Miasto.pl
• eGrudziadz.pl – Portal internetowy
• Grudziadz365.pl – portal powstały 15 listopada 2017
• Nasze miasto Grudziądz
• grudziadz.gdzieswpolsce.pl
• graudenz.pl – portal o historii miasta
• tvsm.pl – TVSM Grudziądz
• Pokochaj Grudziądz – Magazyn Regionalny TVP3 Bydgoszcz

Historyczne

• Goniec Nadwiślański
• Radio Grudziądz
• Goniec Grudziądzki
• Gazeta Grudziądzka
• Der Gesellige Zeitung
• Portal internetowy Faktygrudziadz.pl
• Tygodnik lokalny grudziadzka.pl
• prywatny portal Kampanii Mówimy DOŚĆ niszczeniu Grudziądza^[31]
• Moje Miasto Grudziądz, MMGRUDZIADZ.pl
• Czas Grudziądza – tygodnik Agory
• „Nowości Grudziądzkie” – regionalna wersja Nowości Dziennika Toruńskiego

Grudziądz w filmie

• Tatarak – Andrzeja Wajdy^[32][33]. Grudziądz grał tutaj Sandomierz.
• rodzinka.pl – odcinek „Wakacje w Grudziądzu”

Sport i rekreacja

Solanki

• Podczas poszukiwania ropy i gazu ziemnego w okolicach Grudziądza (Marusza) w 1972 roku natrafiono na złoża wód termalnych z okresu dolnej jury.
• Dowiercono się do głębokości 1630 m, skąd wydobyto wodę o temperaturze ok. 44 st. C.
• Dopiero w 2001 roku powstała spółka „Geotermia Grudziądz”^[34], która zaczęła przygotowywać dokumentację na wykorzystywanie wód solankowych z Maruszy
• W marcu 2006 roku oddano do użytku publicznego obiekt z nowoczesnymi wannami, inhalatory, krioterapie, salę gimnastyczną, saunę infrared, a w maju tego samego roku oddano jedyną w Europie tężnię solankową zamkniętą w piramidzie. W następnym miesiącu umożliwiono korzystanie z groty solankowej, gdzie można się kąpać grupowo w wodach solankowych.
• W 2007 roku oddano do użytku 4 baseny z różnym stężeniem solanek oraz gabinety masażu, salę fitness, salon kosmetyczny, pokój dla dzieci.
• W 2013 roku pojawiła się koncepcja budowy nowych obiektów dla Solanek^[35]. Nową proponowaną lokalizacja to okolice jeziora Rudnik.

Kluby sportowe

Stadion Miejski w Grudziądzu

Klub Wioślarski Wisła w Grudziądzu

Widok na Port Schulza Grudziądz

W Grudziądzu funkcjonuje 39 klubów sportowych, które prowadzą łącznie 53 sekcje.

• Grudziądzki Klub Motocyklowy powołany w 2013 roku w miejsce założonego w 2002 roku Grudziądzkiego Towarzystwa Żużlowego; kontynuator Grudziądzkiego Klubu Motorowego założonego w 1979 roku (Stadion przy ul. Hallera)
• Grudziądzki Klub Sportowy „Olimpia” – (Stadion przy ul. Piłsudskiego)
• MKS Grudziądz
• Klub Wioślarski Wisła Grudziądz
• Kokoro Grudziądzki Klub Kyokushin-kan Karate-do
• Grudziądzkie Towarzystwo Piłkarskie „Nadwiślanin”
• Uczniowski Klub Sportowy Rotmistrz Twoja Szkoła Grudziądz
• Uczniowski Klub Sportowy „Ruch”
• Uczniowski Klub Sportowy „Orka”
• Miejski Klub Sportowy „Start”
• Klub Sportowy „Stal” – (Obiekt sportowy „Mniszek Arena” przy Al. Sportowców)
• Autonomiczna Ludowa Kolarska Sekcja „Stal” Grudziądz
• Okniński MMA Grudziądz
• Aeroklub Grudziądzki
• KS Elektryk
• KS Stomil
• KP Wisła
• Autonomiczna Sekcja Tenisa Stołowego Olimpia-Unia
• Stowarzyszenie Sportowe Modelarzy Grudziądzkich
• JKS Rywal Grudziądz
• Grudziądzkie Towarzystwo Sportów Bilardowych
• Klub Płetwonurków
• Bractwo Wodniaków^[36]
• Grudziądzkie Towarzystwo Tenisowe
• Uczniowski Klub Sportowy „Arm Fanatic Sport” Grudziądz
• Szarża Grudziądz
• Automobilklub Toruński Delegatura Grudziądz

W latach 80. na stadionie grudziądzkiej „Olimpii” rozegrała swoje spotkanie młodzieżowa reprezentacja Francji z Zinédinem Zidanem w składzie^[37][38].

Kluby i stowarzyszenia osób niepełnosprawnych

• Stowarzyszenie Sportowe dla Osób Upośledzonych Umysłowo „Olimpiady Specjalne – Polska”
• Stowarzyszenie Sportowe „Sprawni – Razem”
• Centrum Rehabilitacji im. ks. Biskupa Jana Chrapka
• „TowPeDe” Towarzystwo Przyjaciół Downa w Grudziądzu

Baseny

• Basen przy SP nr 20 (ul. Sobieskiego 12)
• Basen przy SP nr 21 (ul. Nauczycielska 19)
• Basen w Ośrodku Kultury Fizycznej (ul. Kalinkowa 56)
• Baseny odkryte MORiW (ul. Za Basenem 2)
• Baseny Solankowe (ul. Warszawska 36)

Inne

Ogród Botaniczny w Grudziądzu

• Każdego roku w Grudziądzu odbywają się Wielkanocne Zawody Balonowe o puchar Prezydenta Grudziądza
• Baza sportowa miasta to 4 stadiony, które razem mogą pomieścić ponad 25 tys. widzów (stadion GKS Olimpia – 12 tys., stadion GKM – 8 tys.), 5 hal sportowych wraz z pełnym wyposażeniem widowiskowo-sportowym (ok. 2500 miejsc), baseny kryte i otwarte oraz korty tenisowe czy strzelnice sportowe. Na terenie miasta istnieją również sauny, siłownie, ośrodki jeździeckie oraz przystanie wodne.
• Przez Grudziądz i okolice przechodzi wiele szlaków turystycznych.
• Lasy i grunty leśne zajmują 1124 ha (19,14% powierzchni miasta), a parki i zieleńce 196 ha (3,33%). Z tych ostatnich na uwagę zasługuje Park Miejski (38,68 ha) oraz tzw. planty nad Kanałem Trynka (6,36 ha) wraz z Ogrodem Botanicznym (0,51 ha)^[39].

Ogrody działkowe

• ROD im. „Kąpiele Słoneczne”
• ROD „Metalowiec”
• ROD „Niezapominajka”
• ROD „Narcyz”
• ROD „Energetyk”
• POD „Nad Rudniczanką”
• ROD „25-lecie PRL”
• ROD „Krokus”
• ROD „Relaks”
• ROD „Transportowiec”
• ROD ROLNIK
• ROD „Chemik”
• ROD „XX-lecia”

● ROD im. Tadeusza Kościuszki

Planetarium

W 1964 roku w Grudziądzu powstało Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Odbywają się tutaj co jakiś czas seanse i dni otwarte dla wszystkich chętnych. Grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne jest też organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego. W 2008 roku odbył się już dwudziesty czwarty finał tego konkursu. W latach 2020-2021 z powodu pandemii COVID-19 seanse w Planetarium odbyła się wyłącznie przez portal internetowy YouTube na profilu Planetarium i Obserwatorium – Grudziądz. Obecnie seanse odbywają się wyłącznie po wcześniejszym uzgodnieniu.

Polityka i administracja

Podział administracyjny

Status administracyjny miasta

Ratusz w Grudziądzu

Administracja samorządowa

Grudziądz posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska Grudziądza, składająca się z 23 radnych, którzy są wybierani w 4 okręgach wyborczych, od 2018 na okres 5-letniej kadencji. W szczególności określa politykę rozwoju Miasta. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent miasta Grudziądza. Siedziba Prezydenta Grudziądza i Rady Miejskiej znajduje się w Ratuszu Miejskim.

Miasto jest siedzibą władz gminy Grudziądz i powiatu grudziądzkiego.

Grudziądz jest członkiem Związku Miast Polskich, Federacji Miast Kopernikańskich, Ogólnopolskiej Federacji Młodzieżowych Samorządów Lokalnych i Związku Miast Nadwiślańskich.

Starostwo Powiatowe w Grudziądzu

Obecne władze miasta

• Prezydent miasta – Maciej Glamowski od 21 listopada 2018
• I Zastępca prezydenta miasta – Szymon Gurbin od 23 listopada 2018
• II Zastępca prezydenta miasta – Róża Lewandowska od 17 maja 2021
• Sekretarz miasta – Andrzej Cherek od 26 lutego 2019^[40]
• Skarbnik miasta – Tomasz Szczechowski od 22 marca 2019^[41]

Polityka

Mieszkańcy Grudziądza wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 5 oraz jednego senatora z okręgu wyborczego nr 12. Natomiast posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. Z kolei z mieszkańcami powiatu: brodnickiego, golubsko-dobrzyńskiego, grudziądzkiego, rypińskiego i wąbrzeskiego wybierają 5 z 30 radnych do Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego (okręg wyborczy nr 3). Reprezentantami Grudziądza w sejmiku kujawsko-pomorskim wyłonionymi w wyborach samorządowych w 2018 są: Michał Czepek (PO) i Robert Malinowski (PO)^[42].

Parlamentarzyści

Grudziądz posiada jedynego przedstawiciela w IX kadencji w Sejmie.

• Tomasz Szymański (Koalicja Obywatelska),

ponadto od wyborów parlamentarnych 2019 swoje biura w mieście posiadają:

• Posłowie na Sejm: Robert Kwiatkowski (Lewica), Iwona Michałek (PiS)
• Senator: Ryszard Bober (PSL)

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

• Radosław Sikorski (KE)

Dzielnice i osiedla Grudziądza

Podział administracyjny Grudziądza

Podział administracyjny Grudziądza:

• Owczarki
  • Os. Owczarki
  • Owczarki Wschodnie
• Tarpno
  • Wielkie Tarpno
  • Franciszkowo
  • Osada Tarpno
  • Małe Tarpno
  • Osiedle Tarpno
  • Osiedle Tarpno Drugie
  • Nowe Tarpno
• Sadowo
• Tuszewo
  • Tuszewo Północne
  • Tuszewo Południowe
• Kuntersztyn
  • Wielki Kuntersztyn
  • Mały Kuntersztyn
• Stare Miasto
• Śródmieście
  • Os. Batorego
  • Os. Wyzwolenia
• Osiedle Kawalerii Polskiej
• Chełmińskie Przedmieście
  • Os. Kopernika
  • Os. Chełmińskie
• Lotnisko
  • Os. Stare Lotnisko
    • Abisynia
  • Os. Lotnisko
• Strzemięcin
• Rządz
  • Stary Rządz
  • Nowy Rządz
  • Dębowe Wzgórze
  • Rządz Przemysłowy
  • Rządz Delta
• Mniszek
• Rudnik
• Pastwisko
• Węgrowo

Cmentarze

Brama cmentarza przy ul. Cmentarnej

• Cmentarz przy ul. Cmentarnej
• Cmentarz Komunalny
• Cmentarz Garnizonowy
• Cmentarz Wojenny
• Stary i Nowy cmentarz żydowski (zniszczone w czasie wojny)
• Cmentarz Ewangelicki
• Cmentarz Parafii Farnej
• Cmentarz w Tarpnie (tzw. pod Nową Wsią)

Bazylika pw. św. Mikołaja w Grudziądzu

Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego

Wspólnoty wyznaniowe

Wyznania według spisów z końca XIX i początku XX wieku

• ewangelicy:
  • 10 871; (1880)
  • 33 020; (1905)
  • 25 493; (1910)
• katolicy:
  • 5490; (1880)
  • 11 684; (1905)
  • 13 612; (1910)
• Żydzi:
  • 78; (1880)
  • 579; (1905)
  • 505; (1910)
• inne:
  • –; (1880)
  • 1; (1905)
  • 12; (1910)

Współcześnie

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

Buddyzm

• Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu^[43]

Kościoły katolickie:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • Dekanat Grudziądz I
  • Dekanat Grudziądz II
• Reformowany Kościół Katolicki w Polsce (Wspólnota Narodzenia Pańskiego, ul. Kulerskiego 11/1)

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:

• parafia Kazańskiej Ikony Matki Bożej, ul. Armii Krajowej 20/1^[44]

Kościoły protestanckie:

• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • parafia św. Jana – ul. Szkolna 10
• Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP:
  • parafia św. Pawła – ul. Kosynierów Gdyńskich 9-11
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:
  • zbór w Grudziądzu – ul. Józefa Piłsudskiego 109
• Wspólnota Kościołów Chrystusowych w RP
  • Społeczność Chrześcijańska w Grudziądzu – ul. Północna 38
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • zbór w Grudziądzu – ul. Kosynierów Gdyńskich 9-11

Świadkowie Jehowy^[45][46]:

• zbory: Grudziądz–Centrum (oraz grupa rosyjskojęzyczna), Grudziądz–Południe, Grudziądz–Lotnisko, Grudziądz–Tarpno (oraz grupa j. migowego)
  • Sala Królestwa, ul. Parkowa 1

Świecki Ruch Misyjny „Epifania”

• zbór w Grudziądzu, ul. Kosynierów Gdyńskich 9

Grudziądz jako garnizon wojskowy

Jednostki stacjonujące przed 1939

Tablica odsłonięta przez dawnych absolwentów CWKaw., upamiętniająca ich konie na Błoniach Nadwiślańskich w Grudziądzu

• Centrum Wyszkolenia Kawalerii, w którym szkolili się m.in.
  • rtm. Witold Pilecki
  • rtm. Jan Ładoś
• 18 Pułk Ułanów Pomorskich
• Centrum Wyszkolenia Żandarmerii
• Dowództwo 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty:
  • 16 Pomorski Pułk Artylerii Lekkiej
  • 64 Grudziądzki Pułk Piechoty
  • 65 Starogardzki Pułk Piechoty
• 3 Pułk Łączności
• Batalion ON „Grudziądz”
• Inspektorat Grudziądz AK

Jednostki stacjonujące po 1945 (rozwiązane)

• 6 Dywizja Artylerii Przełamania
• 8 Pułk Mostów Drogowych i Kolejowych
• Bydgoski Pułk Obrony Terytorialnej
• 2 Batalion Obrony Przeciwchemicznej
• Ośrodek Szkolenia Specjalistów Ubezpieczenia Lotów
• 113 Wojskowy Szpital Garnizonowy
• 60 Okręgowe Warsztaty Uzbrojenia i Elektroniki
• 1 Ośrodek Szkolenia Kierowców
• 4 Rejonowa Baza Materiałowa
• Centralny Ośrodek Szkolenia Młodszych Specjalistów Logistyki

Jednostki stacjonujące po 1945

• Centrum Szkolenia Logistyki
• 8 Batalion Walki Radioelektronicznej
• 13 Wojskowy Oddział Gospodarczy
• 1 Rejonowe Warsztaty Techniczne
• Placówka Żandarmerii Wojskowej

27 września 2007 roku odbyły się w Grudziądzu manewry wojskowe pod kryptonimem „Opal 07”^[47].

Do nazwy miasta odwoływały się okręty niemieckiej marynarki wojennej. Od 1913 r. do końca I wojny światowej w Kaiserliche Marine służyły krążowniki lekkie typu Graudenz: SMS „Graudenz” i SMS „Regensburg”.

Honorowi obywatele Grudziądza

Tytuł „Honorowego Obywatela Miasta Grudziądza” przyznawany jest przez Radę Miasta, za szczególne zasługi w działalności gospodarczej, politycznej, naukowej, kulturalnej i społecznej dla Rzeczypospolitej Polskiej lub miasta Grudziądza. Inicjatywę uchwałodawczą w tym zakresie posiada: prezydent, przewodniczący rady oraz grupa co najmniej 10 radnych. Rada Miasta może również podjąć uchwałę o pozbawieniu godności honorowego obywatelstwa, gdy honorowy obywatel dopuścił się czyn, wskutek którego stał się honorowego obywatelstwa niegodny.

Wyróżnieni

W reprezentacyjnej sali sesyjnej grudziądzkiego Ratusza, 29 września 2010 odsłonięto portrety Honorowych Obywateli Miasta Grudziądza. Autorką obrazów jest malarka Maja Wolf^[48].

Miasta partnerskie

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Gütersloh	Niemcy	wrzesień 1989[50]
Falun	Szwecja	maj 1991[50]
Nanning	Chiny	październik 2011[50]

Sąsiednie gminy

Dragacz, Grudziądz (gmina wiejska), Rogóźno

Zobacz też

• Pomnik Żołnierza Polskiego w Grudziądzu
• Tężnia w Grudziądzu
• Przedsiębiorstwa w Grudziądzu

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Kujot: Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?. T. cz. 1-2. Toruń: 1903-1904.
• Tadeusz Chrzanowski, Grudziądz, Warszawa, Wyd. „Sport i Turystyka”, 1970
• Stanisław Myśliborski-Wołowski, Szkice grudziądzkie, wyd. 3, Grudziądz, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1972
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, z. 7, Powiat grudziądzki, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1974
• red. Stanisław Poręba: Grudziądz i okolice. Przewodnik. Grudziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, Biblioteka Miejska w Grudziądzu, 1990.
• Grudziądz, oprac. i red. Karola Skowrońska, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1991
• Dzieje Grudziądza, pod red. Jerzego Danielewicza, t. 1 (do roku 1920), Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992
• „Kalendarz Grudziądzki”, 1, 1997 – 13, 2008, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury ISSN 1427-700X.
• Anna Wajler, Grudziądz na starej pocztówce, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 1998, ISBN 83-908767-4-4.
• Kalendarium Grudziądz 2000, oprac. Jerzy Krzyś, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1999, ISBN 83-910048-2-1.
• Grudziądz. Widoki miasta, oprac. Jadwiga Drozdowska, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2001, ISBN 83-88076-04-3.
• Zbigniew Otremba: Grudziądz. Kronika dziejów miasta. Gdańsk: Regnum, 1999. ISBN 83-907707-1-7.
• Anna Wajler, Grudziądz na pocztówkach z lat 1920–1939, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2002, ISBN 83-88076-06-X.
• Grudziądz. Miniprzewodnik, tekst Tadeusz Rauchfleisz, Henryk Stopikowski, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 2004, ISBN 83-910048-5-6.
• Ryszard Bogdan Kucharczyk: Grudziądz i okolice na starej karcie pocztowej Tom I. T. I. Grudziądz: 2007, s. 104. ISBN 978-83-917972-1-1.
• Grudziądz 1945. Wspomnienia, red. nacz. Janusz Kalamarski, Grudziądz, Wyd. Kalamarski, 2007, ISBN 978-83-920267-1-6.
• Krzysztof Halicki: Działalność policji politycznej w zwalczaniu ruchu komunistycznego w Grudziądzu w dwudziestoleciu międzywojennym, [w: Rocznik Grudziądzki, Tom XIX 2011, s. 129–152. – Academia.edu]. [dostęp 2012-09-26].

Linki zewnętrzne

• Oficjalny portal Grudziądza
• Historia Żydów w Grudziądzu na portalu Wirtualny Sztetl
• Stare monografie i przewodniki
  • Ignacy Żniński, Grudziądz, Grudziądz 1913
  • Władysław Szołdrski, Kronika benedyktynek grudziądzkich, Pelplin 1935.
• Grudziądz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 862 .
• http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=843&q=Grudzi%C4%85dz&d=0&t=0
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona