Gruzja

Gruzja

საქართველო

Flaga Gruzji Herb Gruzji
Dewiza: (gruz.) ძალა ერთობაშია trb. Dzala ertobaszia (Siła jest w jedności)
Hymn: თავისუფლება trb. Tawisupleba (Wolność)
Konstytucja	Konstytucja Gruzji
Język urzędowy	gruziński
Stolica	Tbilisi[a]
Ustrój polityczny	demokracja
Typ państwa	republika semiprezydencka
Głowa państwa	prezydent Salome Zurabiszwili
Przewodniczący Parlamentu	Arczil Talakwadze
Szef rządu	premier Irakli Garibaszwili
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	69 700[b] km² 10,9%[1]
Liczba ludności (2017)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	3 718 200[2] 71 osób/km²
PKB (2017)  • całkowite   • na osobę	15,23 mld[3] USD 4370[3] USD
PKB (PSN) (2017)  • całkowite   • na osobę	39,7 mld[3] dolarów międzynar. 10 747[3] dolarów międzynar.
Waluta	1 lari = 100 tetri (GEL)
Niepodległość	od ZSRR 9 kwietnia 1991
Religia dominująca	prawosławie
Strefa czasowa	UTC +4
Kod ISO 3166	GE
Domena internetowa	.ge
Kod samochodowy	GE
Kod samolotowy	4L
Kod telefoniczny	+995
Terytoria autonomiczne	Adżaria, Abchazja, Osetia Południowa

Gruzja (gruz. საქართველო, trb. Sakartwelo) – państwo położone na pograniczu Europy i Azji^[4], w Kaukazie Południowym. Graniczy na północy z Rosją, na południu z Armenią i Turcją, a na wschodzie z Azerbejdżanem; zachodnią granicę kraju wyznacza wybrzeże Morza Czarnego. Stolicą Gruzji jest Tbilisi, przy czym w latach 2012-2018 siedzibą parlamentu było Kutaisi^[5][6] a sądu konstytucyjnego – Batumi^[7].

Gruzja jest członkiem Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, GUAM, Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego i Eurocontrol. Od 2014 Gruzja jest krajem stowarzyszonym z Unią Europejską, a od 2016 jest członkiem strefy wolnego handlu z Unią Europejską^[8].

Geografia

Kazbek, jeden z najwyższych szczytów Kaukazu na granicy Gruzji z Rosją

Batumi z Ogrodem Botanicznym w południowo-zachodniej Gruzji, na wybrzeżu Morza Czarnego

Teren w większej części górzysty. Północna granica państwa przebiega wzdłuż Pasma Głównego (Wododziałowego) Wielkiego Kaukazu – najwyższy szczyt to Szchara (wierzchołek wschodni) – 5193 m n.p.m. Z kolei najbardziej znanym szczytem Gruzji jest Kazbek (5033,8 m n.p.m.), leżący w pobliżu Gruzińskiej Drogi Wojennej. Od Pasma Głównego odchodzą na południe (wymienione w kolejności od zachodu na wschód): Góry Gagrińskie, Góry Bzypijskie, Góry Abchaskie, Góry Kodorskie, Góry Swaneckie, Góry Leczchumskie, Góry Raczyńskie, Góry Lichskie, Góry Kartlijskie, Góry Kacheckie, Góry Gomborskie. Góry Lichskie dzielą państwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Na południu znajdują się pasma Małego Kaukazu: Góry Adżarsko-Imeretyńskie (do 2850 m n.p.m. – Mepisckaro), Góry Szawszeckie (na granicy z Turcją), Góry Samsarskie (Didi Abuli 3300 m n.p.m.) i Góry Dżawacheckie. Między Wielkim Kaukazem a Małym Kaukazem rozciągają się obniżenia, z Niziną Kolchidzką na czele. Zachodnią granicę stanowi wschodni brzeg Morza Czarnego; linia brzegowa słabo rozwinięta, brzegi na północy i południu urwiste, w środkowej części niskie. W zależności od przyjętej wersji (granica Europa-Azja) całe terytorium Gruzji znajduje się w Europie, lub w Europie i w Azji^[9].

Na terytorium Gruzji panuje klimat podzwrotnikowy, wilgotny w zachodnich regionach i kontynentalny na wschód od Gór Suramskich. Ze względu na górzystość kraju klimat odznacza się silną piętrowością. Najwięcej opadów notuje się na stokach gór Mescheckich, w pobliżu Batumi (nawet 4000 mm rocznie), zaś wyjątkowo suche są południowo-wschodnie krańce Gruzji (ok. 200 mm rocznie). Wyraźną granicą klimatyczną w Gruzji są Góry Suramskie. Południkowy przebieg tego pasma dzieli kraj na dwie niemal równe części: zachodnią o klimacie podzwrotnikowym morskim i wschodnią o klimacie podzwrotnikowym suchym.

Na zachodzie rosną figi, palmy, laury, oliwki i inne rośliny śródziemnomorskie, jak też kiwi; wpływ na uprawę tych roślin ma łagodzące warunki klimatyczne Morze Czarne. Cytrusy, granaty i tzw. hurmy (słodkie owoce pomarańczowe, rosnące na drzewach) rosną nawet na ulicach Tbilisi. W dalszej części kraju wzdłuż Kaukazu rosną rośliny typowo górskie, potocznie zwane alpejskimi. W całej Gruzji od tysiącleci rozpowszechniona jest uprawa winorośli. Wina gruzińskie, takie jak „Saperawi”, „Chwanczkara”, „Kindzmarauli”, „Cinandali” czy „Mukuzani”, znane są na całym świecie^[10].

Historia

Brązowy posąg z zachodniej Gruzji, II wiek p.n.e., Gruzińskie Muzeum Narodowe

Historia terenów na których leży Gruzja sięga II tysiąclecia p.n.e.

Obecne gruzińskie wybrzeże znane było starożytnym Grekom pod nazwą Kolchida, zaś wschodnie górzyste obszary – Iberia. Po wielu wiekach historii, w 66 p.n.e. obszar ten został podbity przez Pompejusza i włączony do Imperium Rzymskiego. W 337^[11] nawrócony przez świętą Nino król Mirian III przyjął chrześcijaństwo jako religię państwową (w ten sposób Gruzja stała się drugim na świecie, po Armenii, państwem chrześcijańskim). Wydarzenie to opisano w jednym z najstarszych zabytków literatury gruzińskiej Mokcewaj Kartlisaj (Nawrócenie Kartlii). Przez kolejny tysiąc lat Gruzja była w stanie zachować niezależność pomimo najazdów ze strony Mongołów, Persów i Turków i osiągnęła szczyt potęgi pomiędzy XI i XIII wiekiem, za panowania króla Dawida Budowniczego (1089–1125) i królowej Tamary (1184–1213).

W połowie XVIII wieku Gruzja wyzwoliła się spod władzy muzułmanów, była jednak zmuszona przyjąć w 1783, na mocy traktatu gieorgijewskiego, protektorat Imperium Rosyjskiego. Rosjanie nie udzielili Gruzji wsparcia militarnego w walce z Persami w 1795, zamiast tego w latach 1801–1810 włączyli terytorium Królestwa Kartlii i Kachetii (Gruzji wschodniej), a następnie także zachodniogruzińskie Królestwo Imeretii, do Imperium.

W końcu XIX wieku na terenie Gruzji zaczął rozwijać się powoli ruch rewolucyjny, którego wybuch nastąpił w krytycznym dla Rosji roku 1905.

Po upadku Imperium Rosyjskiego

Niepodległa Gruzja w latach 1918–1921

Pierwsze posiedzenie parlamentu niepodległej Gruzji w maju 1918

Oddział partyzancki Kakucy Czolokaszwilego, walczący z agresją radziecką

Po przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) w 1917 Gruzini, podobnie jak inne narody byłego Imperium Rosyjskiego, ogłosili niepodległość, tworząc 26 maja 1918 Demokratyczną Republikę Gruzji, rządzoną przez gruzińskich socjaldemokratów (mienszewików). Uznana przez Rosję Sowiecką 7 maja 1920 Demokratyczna Republika Gruzji została w marcu 1921 najechana przez Armię Czerwoną. Po klęsce militarnej rząd gruziński ewakuował się do Stambułu. Tam w imieniu Józefa Piłsudskiego attaché wojskowy polskiej ambasady, płk Balicki zaoferował posadę żołnierzy kontraktowych gruzińskim oficerom. Z oferty tej skorzystało ok. 100 oficerów narodowości gruzińskiej, którzy służyli w Wojsku Polskim jako gruzińscy oficerowie kontraktowi. Bolszewicy utworzyli w Gruzji – Gruzińską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która 12 marca 1922 weszła w skład Zakaukaskiej Republiki Radzieckiej, a wraz z nią w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zakaukaska FSRR istniała do 5 grudnia 1936. W latach 1921–1924 gruzińscy partyzanci stawiali opór krwawo stłumiony przez Armię Czerwoną (powstanie sierpniowe w 1924). W 1931 roku dekretem Józefa Stalina Abchazja została pozbawiona statusu republiki ZSRR i wcielona do Gruzińskiej SRR jako republika autonomiczna. Po chruszczowowskiej odwilży, na terenie Gruzińskiej SRR rozwinął się czarny rynek, czyniąc gruzińską gospodarkę jedną z najwydajniejszych na terenie ZSRR, lecz zarazem powodując ogromną korupcję.

Po rozpadzie ZSRR

W latach 80., na skutek gorbaczowskiej pieriestrojki powtórnie ujawniły się gruzińskie aspiracje niepodległościowe. 31 marca 1991 98,91% Gruzinów opowiedziało się w referendum za niepodległością, która została ogłoszona 9 kwietnia. 26 maja prezydentem Gruzji wybrany został Zwiad Gamsachurdia, który został później obalony 22 grudnia przez pucz, przygotowany i przeprowadzony przez paramilitarną organizację Mchedrioni (Jeźdźcy), oskarżoną później przez zwolenników Gamsachurdii o związki z rosyjskimi służbami specjalnymi. W marcu 1992 kolejnym prezydentem Gruzji został były radziecki minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze. Gruzję ogarnęła wojna domowa, która przy wsparciu oddziałów wojsk państw sąsiednich – Azerbejdżanu, Armenii i Rosji – zakończyła się zwycięstwem Szewardnadzego. Ten ostatni podpisał kontrowersyjną umowę, w której zobowiązywał się przystąpić do Wspólnoty Niepodległych Państw w zamian za pomoc militarną i polityczną. 2 listopada 2003 w wyborach parlamentarnych zwyciężyła koalicja reformatorów przewodzona przez Nino Burdżanadze, Micheila Saakaszwilego i Zuraba Żwanię, jednak rząd sterowany przez Szewardnadzego sfałszował ich wynik, co doprowadziło do masowych protestów, nazwanych przez dziennikarzy rewolucją róż i zmusiło go do ustąpienia 23 listopada. 4 stycznia 2004 na prezydenta wybrany został Micheil Saakaszwili otrzymując 96% głosów.

Historia najnowsza

Rząd usiłował wyplenić korupcję i prowadził reformy gospodarcze przy wsparciu MFW i Banku Światowego. Rząd zdołał przywrócić kontrolę nad zbuntowaną prowincją Adżarii, jednak Abchazja i Południowa Osetia nadal znajdowały się de facto pod kontrolą Rosji i separatystów, stanowiąc państwa nieuznawane, a 230 tysięcy uchodźców nie mogło powrócić do swoich domów.

Rewolucja róż, Manifestacje w Tbilisi

W październiku 2007, były minister obrony, Irakli Okruaszwili, oskarżył prezydenta Micheila Saakaszwili o korupcję i niekompetencje, planowanie zabójstwa Badri Patarkaciszwilego, bogatego biznesmena, a także ukrywanie prawdziwego powodu śmierci Zuraba Żwanii. Zarzuty te doprowadziły do jego aresztowania, lecz po wpłaceniu 6 milionów dolarów amerykańskich, został zwolniony i wyjechał do Niemiec, gdzie uzyskał azyl polityczny. Po aresztowaniu Okruaszwili wycofał zarzuty wobec prezydenta, lecz wznowił je po zwolnieniu go i emigracji. Na początku listopada 2007 roku opozycja rozpoczęła protesty przeciwko rządom prezydenta Saakaszwilego, oskarżając go o wprowadzenie rządów autorytarnych i domagając się jego ustąpienia i rozpisania nowych wyborów. 7 listopada 2007 roku prezydent wprowadził stan wyjątkowy na terenie całej Gruzji na okres 15 dni^[12], a następnego dnia rozpisał przedterminowe wybory prezydenckie na 5 stycznia 2008 roku. W wystąpieniu telewizyjnym uzasadnił jego wprowadzenie tym, że „istnieje niebezpieczeństwo niepokojów”. Saakaszwili oskarżył też Rosję o podsycanie niepokojów, zapowiadając jednocześnie wyrzucenie kilku rosyjskich dyplomatów. 13 listopada 2007 Rosja poinformowała, iż formalnie zakończyła swoją obecność wojskową w Gruzji^[13], zamykając ostatnią bazę wojskową w tym kraju (dotyczy to baz założonych w latach 90. XX w. po obaleniu prezydenta Zwiada Gamsachurdii). Nie zakończyło to jednak ponad 200-letniej^[13] obecności wojskowej Rosji na terytorium Gruzji. W dalszym ciągu wojska rosyjskie kontrolują państwo nieuznawane w Abchazji i Osetii Południowej stacjonując tam na mocy podpisanych z Abchazją i Południową Osetią 17 września 2008 roku układów o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. W 2008 roku Gruzja wraz z Ukrainą rozpoczęła stanowcze działania mające na celu dołączenie do NATO. Zwolennikami rozszerzenia paktu o te państwa są między innymi USA i Polska. Przeciwna jest zaś Rosja (argumentuje to zwiększeniem zagrożenia dla swoich granic), sceptyczne pozostają państwa „Starej Europy”, takie jak Francja i Niemcy. Na szczycie NATO w Bukareszcie 3 kwietnia 2008 roku, Gruzja otrzymała zapewnienie, że na pewno w przyszłości przystąpi do paktu po spełnieniu wymaganych warunków.

7 sierpnia 2008, siły zbrojne Gruzji koncentrują się wokół Osetii Południowej, często zaczynając ostrzał wsi osetyjskich i miasta Cchinwali w ramach operacji pod kryptonimem „Czyste Pole”. W odpowiedzi siły osetyjskie ostrzeliwują pozycje gruzińskie. Późnym wieczorem władze Gruzji powiadomiły, że rozpoczynają operację w celu „przywrócenia konstytucyjnego porządku” w Osetii Południowej. 8 sierpnia nad ranem premier Gruzji Lado Gurgenidze zapowiedział, że Gruzja będzie kontynuować operację wojskową w separatystycznej Osetii Południowej aż do ustanowienia „trwałego pokoju”. Wojska rosyjskie wkroczyły na tereny autonomii Osetii, biorąc pod swoją kontrolę tereny Osetii Południowej oraz Abchazji, gdzie dotychczas znajdowały się siły gruzińskie. W szeregu miejsc wojska rosyjskie przekroczyły na pewien czas granice autonomii Osetii oraz Abchazji (m.in. zdobywając miasta Gori, Poti, Zugdidi i Senaki). Rosja również oficjalnie uznała niepodległość Abchazji i Osetii Południowej^[14].

Sekretarz Rady Bezpieczeństwa Gruzji Kacha Lomaja oświadczył, że Gruzja złożyła do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wniosek o rozstrzygnięcie sporu z Federacją Rosyjską, polegającym na stosowaniu czystek etnicznych przez siły zbrojne Rosji na terytorium Osetii Południowej i innych terenach okupowanych, a należących do Gruzji i żądaniu przez Gruzję ich natychmiastowego zaprzestania. Jednocześnie Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego Luis Moreno-Ocampo oświadczył, że do Trybunału wpłynęły zawiadomienia o popełnianiu zbrodni podlegających jurysdykcji Trybunału oraz że nie wyklucza on wszczęcia postępowania. Gruzja zamierza też złożyć zawiadomienie do MTK o ludobójstwie w Abchazji w 1992. Federacja Rosyjska nie jest państwem-stroną statutu rzymskiego, jest nią jednak Gruzja, jurysdykcji Trybunału podlegają więc zbrodnie popełnione na terenie Gruzji^[15][16][17].

Według sponsorowanego przez Unię Europejską raportu niezależnej międzynarodowej komisji powołanej do zbadania konfliktu Gruzja „rozpoczęła nieuzasadnioną wojnę”. Raport, opublikowany 30 września 2009 stwierdza m.in., że „Ostrzał artyleryjski Cchinwali (stolicy Osetii Południowej) przez gruzińskie siły wojskowe nocą z 7 na 8 sierpnia 2008 stał się początkiem zbrojnego konfliktu na dużą skalę.”. Potem dodaje: „Powstaje pytanie, czy owo użycie siły (...) było uzasadnione w rozumieniu prawa międzynarodowego. Otóż nie było.”^[18][19].

Podział administracyjny

Podział administracyjny Gruzji

Gruzja dzieli się na: dwie republiki autonomiczne Abchazję i Adżarię, 9 regionów administracyjnych i miasto wydzielone Tbilisi. Obie republiki autonomiczne Gruzji, czyli Abchazja i Adżaria zostały utworzone w latach 20. XX wieku, w czasach ZSRR. Zwierzchnikami regionów są przedstawiciele rządu Gruzji, potocznie nazywani gubernatorami, których mianuje i odwołuje prezydent. Te regiony to:

Regiony dzielą się na 67 municypiów (gruz. მუნიციპალიტეტი municipaliteti) i 5 miast wydzielonych.

Faktycznie republika autonomiczna Abchazja i były obwód autonomiczny Osetia Południowa nie znajdują się pod kontrolą władz gruzińskich (stacjonują w nich wojska rosyjskie) i stanowią państwa nieuznawane.

Siły zbrojne

Gruzja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi^[20]. Uzbrojenie sił lądowych Gruzji składało się w 2014 roku z: 124 czołgów, 780 opancerzonych pojazdów bojowych, 128 dział samobieżnych, 371 zestawów artylerii holowanej oraz 241 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych^[20]. Marynarka wojenna Gruzji dysponowała w 2014 roku 4 okrętami obrony przybrzeża^[20]. Gruzińskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 31 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych, 38 śmigłowców oraz 9 śmigłowców szturmowych^[20].

Wojska gruzińskie w 2014 roku liczyły 37 tys. żołnierzy zawodowych oraz 140 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) gruzińskie siły zbrojne stanowią 64. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 380 mln dolarów (USD)^[20].

Gospodarka

Rozwój PKB per capita (PPP) w Gruzji w porównaniu z innymi państwami byłego ZSRR w latach 1994–2014 i prognoza na lata 2015–2020

Główna siedziba Banku Gruzji w Tbilisi, 2016

Mimo dużych zniszczeń, które gospodarka Gruzji doświadczyła w czasie wojny domowej w latach 90. XX w. kraj ten, dzięki pomocy Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego od 2000 r. dokonał zasadniczego rozwoju gospodarczego osiągając spory wzrost produktu narodowego brutto (PKB) i zwalczył inflację. W okresie tym Gruzja przeszła poważną transformację ustrojową przechodząc z gospodarki planowej w stylu ZSRR do systemu wolnorynkowego, opartego na prywatnej własności.

Przyrost PKB, stymulowany rozwojem sektora przemysłu i usług, utrzymywał się w latach 2005–2007 na poziomie 9–12%. W 2006, Bank Światowy określił Gruzję najlepiej reformowanym krajem na świecie^[21].

Mimo tego wyniki rozwoju gospodarczego były najgorsze ze wszystkich krajów Kaukazu. W czasach ZSRR stopień rozwoju gospodarki Gruzji (PKB na osobę według parytetu siły nabywczej) był najwyższy wśród republik Kaukazu, Gruzja (zgodnie z szacunkami Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego) miała ten wskaźnik 2,1 razy wyższy od Armenii oraz 1,3 razy wyższy od roponośnego Azerbejdżanu. Potem nastąpił głęboki spadek gospodarczy w wyniku którego poziom PKB na osobę trzech krajów Kaukazu wyrównał się (w latach 1995–2003 w warunkach powolnego wzrostu gospodarczego wszystkie kraje regionu zachowywały parytet PKB na osobę). Od 2004 Gruzja (według szacunków Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego) jest krajem o najniższym wskaźniku rozwoju gospodarczego w regionie: została wyprzedzona nie tylko przez Azerbejdżan (w 2011 wyprzedzał Gruzję prawie o 2 razy), a nawet przez Armenię, która osiągnęła wskaźnik większy od Gruzji mimo że w 1990 miała go ponad 2 razy mniejszy od Gruzji. Gruzja pozostaje jedynym krajem w regionie Kaukazu, który nie osiągnął poziomu rozwoju gospodarczego z czasów Związku Radzieckiego (w 2011 79% od 1990), w tym czasie Armenia w 2011 osiągnęła poziom 174% w stosunku do 1990, Azerbejdżan – 187%^[22][23].

Banknoty Gruzji produkowane są przez Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych^[24].

Ludność

Wśród około 3,7 miliona mieszkańców jest: 87% Gruzinów, 6% Azerów, 4,5% Ormian, 2% Abchazów, 0,4% Osetyjczyków, 0,7% Rosjan, poza tym Grecy, Ukraińcy, Kurdowie^[25]. Ormianie stanowią większość w ościennym z Armenią i Turcją regionie Samcche-Dżawachetia, Azerowie są większością w regionie Dolna Kartlia (ościennym z Azerbejdżanem). Swanetię (na północnym zachodzie kraju przy granicach autonomii abchaskiej oraz Rosji) zamieszkują posługujące się własnym językiem Swanowie, Megrelię (zachód Gruzji) zamieszkuje posługująca się własnym językiem megrelskim narodowość Megrelowie. Republikę autonomiczną Adżaria (przy granicy z Turcją) zamieszkują Adżarowie różniący się od reszty Gruzinów tym, że są muzułmanami (po nieudanym puczu separatystycznym w 2004 r. faktycznie zniesiono autonomię tego terytorium). Tereny autonomiczne Abchazja (zamieszkała obecnie głównie przez Abchazów oraz Ormian) i Osetia Południowa (zamieszkała obecnie głównie przez Osetyjczyków) są poza kontrolą Gruzji.

Poza granicami kraju mieszka 1,5 mln Gruzinów w Turcji, 1 mln w Rosji, 600 tys. w Iranie, 1 tys. w Afganistanie, 2 tys. w Azerbejdżanie.

Religia

82% deklaruje przynależność do Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, 4% do Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, 2% do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, około 9% wyznaje islam (głównie w Abchazji, Adżarii oraz Dolnej Kartlii).

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:

• chrześcijaństwo – 88,5%^[26] lub 89,3%^[27]:
  • prawosławie i Kościół Ormiański – 87,8%^[27]
  • katolicyzm – 0,8%^[27]
  • protestantyzm – 0,4%^[27]
• islam – 10,7%^[26]
• brak religii – 0,9%^[26]
• Świadkowie Jehowy – 0,5% (2016)^[28]
• inne religie – 0,1%^[26]

Największe miasta

(c) Diego Delso, CC BY-SA 4.0

Tbilisi

Batumi

Turystyka

(c) Diego Delso, CC BY-SA 4.0

Historyczne zabytki Mcchety, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO

W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,279 mln turystów (2,2% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,936 mld dolarów^[29].

Sztuka

Najdawniejsze zabytki sztuki narodów zamieszkujących obszar dzisiejszej Gruzji pochodzą z czasów przedhistorycznych. Odkryto zabytki kultury materialnej z czasów paleolitu i neolitu. Zabytki z epoki brązu świadczą już o wysokiej kulturze dawnych mieszkańców. W kurhanach znaleziono m.in. bogato zdobione srebrne naczynia. Styl zabytków wskazuje na wpływy kultury Urartu.

Kuchnia regionalna

Chaczapuri adżarskie

Potrawy tradycyjnej kuchni gruzińskiej^[30]:

• Chinkali
• Szaszłyki przygotowywane na szpikulcach zwanymi szampurami. W skład ich wchodzą kawałki mięsa, polewane winem, opiekane na grillu opalanym winnymi gałęziami
• Phali – sałatki jednowarzywne (np. z buraków albo szpinaku) z dodatkiem np. granatu, orzechów włoskich
• Chaczapuri
• Szyla – potrawa podobna do pilawu, mięso z ziołami, ryżem, cebulą i marchwią
• Indyk sacywi
• Kada – rolada z orzechami
• Czurczchela – korale z orzechów w syropie winogronowym
• Czacza – wódka z winogron
• Aczma

Prasa

Wśród dzienników gruzińskich najwyższy nakład osiąga „Sakartwelos Republika” (360 tys.), organ Rady Najwyższej wydawany w Tbilisi w języku gruzińskim.

Wśród czasopism najwyższy nakład ma dwutygodnik „Mamuli” wydawany w języku gruzińskim w Tbilisi (65 tys.).

Oficjalną informacyjną agencją prasową jest Sakinform z siedzibą w Tbilisi.

Zobacz też

• Gruzińscy oficerowie kontraktowi
• Uczelnie w Gruzji

Uwagi

Przypisy

Członkostwo w organizacjach międzynarodowych

Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego

Państwa członkowskie	Albania Armenia Azerbejdżan Bułgaria Grecja Gruzja Mołdawia Rosja Rumunia Serbia Turcja Ukraina
Państwa kandydujące	Cypr Czarnogóra
Obserwatorzy	Austria Białoruś Chorwacja Czechy Egipt Francja Izrael Niemcy Polska Słowacja Tunezja USA Włochy

Organizacja na rzecz Demokracji i Rozwoju (GUAM)

Członkowie	Azerbejdżan Gruzja Mołdawia Ukraina
Były członek	Uzbekistan

Wspólnota Demokratycznego Wyboru

Członkowie	Estonia Gruzja Litwa Łotwa Macedonia Północna Mołdawia Rumunia Słowenia Ukraina
Obserwatorzy	Azerbejdżan Bułgaria Czechy Węgry Polska Stany Zjednoczone

Rada Europy

Państwa członkowskie	Albania Andora Armenia Austria Azerbejdżan Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Cypr Czarnogóra Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Gruzja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Turcja Ukraina Węgry Wielka Brytania Włochy
Kandydaci	Białoruś
Obserwatorzy	Izrael Japonia Kanada Meksyk Stany Zjednoczone Stolica Apostolska
Byli członkowie Rady Europy	Rosja

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)

Państwa członkowskie Albania Andora Armenia Austria Azerbejdżan Białoruś Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Czarnogóra Dania Estonia Finlandia Francja Gruzja Grecja Holandia Hiszpania Irlandia Islandia Kanada Kazachstan Kirgistan Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Mongolia Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Stany Zjednoczone Szwajcaria Szwecja Tadżykistan Turcja Turkmenistan Ukraina Uzbekistan Watykan Węgry Wielka Brytania Włochy

Państwa współpracujące Afganistan Algieria Australia Egipt Izrael Japonia Jordania Korea Południowa Maroko Tajlandia Tunezja

Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Albania Angola Antigua i Barbuda Arabia Saudyjska Argentyna Armenia Australia Bahrajn Bangladesz Barbados Belize Benin Boliwia Botswana Brazylia Brunei Burkina Faso Burundi Chile Chiny Czad Czarnogóra Demokratyczna Republika Konga Dominika Dominikana Dżibuti Egipt Ekwador Eswatini Fidżi Filipiny Gabon Gambia Ghana Grenada Gruzja Gujana Gwatemala Gwinea Gwinea Bissau Haiti Honduras Hongkong Indie Indonezja Islandia Izrael Jamajka Japonia Jordania Kambodża Kamerun Kanada Katar Kazachstan Kenia Kirgistan Kolumbia Kongo Korea Południowa Kostaryka Kuba Kuwejt Lesotho Liechtenstein Macedonia Północna Madagaskar Makau Malawi Malediwy Malezja Mali Maroko Mauretania Mauritius Meksyk Mjanma Mołdawia Mongolia Mozambik Namibia Nepal Niger Nigeria Nikaragua Norwegia Nowa Zelandia Oman Pakistan Panama Papua-Nowa Gwinea Paragwaj Peru Południowa Afryka Republika Środkowoafrykańska Republika Zielonego Przylądka Rwanda Rosja Saint Kitts i Nevis Saint Lucia Saint Vincent i Grenadyny Salwador Senegal Sierra Leone Singapur Sri Lanka Stany Zjednoczone Surinam Szwajcaria Tanzania Tajlandia Tajwan Togo Tonga Trynidad i Tobago Tunezja Turcja Uganda Ukraina Urugwaj Wenezuela Wielka Brytania Wietnam Wybrzeże Kości Słoniowej Wyspy Salomona Zambia Zimbabwe Zjednoczone Emiraty Arabskie Unia Europejska, w tym poszczególne państwa członkowskie: Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Włochy