Gryźliny (powiat olsztyński)

Gryźliny

wieś
Przystanek kolejowy w Gryźlinach
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Stawiguda
Liczba ludności (2022)	570[1]
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-034[2]
Tablice rejestracyjne	NOL
SIMC	0488906
Położenie na mapie gminy Stawiguda Gryźliny
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gryźliny
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gryźliny
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego Gryźliny
53°37′06″N 20°20′26″E/53,618333 20,340556

Gryźliny (dawniej niem. Grieslienen^[3]) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Stawiguda^[4]. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Wieś znajduje się w historycznym regionie Warmia.

W Gryźlinach znajduje się kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Wawrzyńca. We wsi znajduje się lądowisko (dawne lotnisko wojskowe), z którego startowały samoloty, uczestniczące w nalotach na Polskę (1939). Po II wojnie światowej nieużytkowane. Obecnie reaktywowane i od 14 czerwca 2007 roku wpisane do Rejestru Lotnisk i Lądowisk ULC pod numerem 36.^[5] Jest tu także przystanek kolejowy na trasie Olsztyn – Olsztynek.

Historia

Najpierw, około 1356 r., powstał młyn (osada młyńska). Wieś, pod pierwotną nazwą Wisenthal, założona była w 1358 r. przez kapitułę warmińską, lokowana na prawie chełmińskim. Zasadźcą wsi na 60 włókach ziemi uprawnej (w tym 5 włók na uposażenie kościoła) i 40 włók lasu, był Jan Kogeler (lub Johannes Rogeler^[6]. W 1517 r. wieś zapisano pod nazwą Greseling, a w 1576 – Krissling. W 1755 r. pojawiła się nazwa Griesslinen. W 1879 roku pojawiła się współczesna nazwa Gryźliny^[7].

Gryźliny były wielokrotnie niszczone podczas wojen polsko-krzyżackich w XV i XVI wieku. Kościół w Gryźlinach wybudowano w XV w. a pierwszym proboszczem był Adam, syn Jana, pochodzącego z Mazowsza. Po zniszczeniach wojennych kościół odbudowano w 1573 r. Nowy kościół był konsekrowany w 1580 r. przez biskupa Marcina Kromera. W 1708 r. we wsi pojawiła się epidemia dżumy.

W 1783 r. we wsi było 39 domów. W 1818 r. mieszkało tu 215 osób. W spisie z 1861 r. odnotowano 457 katolików i dwóch ewangelików, wszyscy mówili po polsku. W Gryźlinach w 1881 roku powstała biblioteczka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1891 powstało we wsi polskie kółko rolnicze. W latach międzywojennych działały we wsi liczne organizacje polskie. W 1919 r. założono w Gryźlinach kasę pożyczkowo-oszczędnosciową. W czasie plebiscytu w 1920 r. za Polską oddano 176 głosów. W 1939 r. we wsi było 939 mieszkańców.

Po 1945 r. Gryźliny były wsią sołecką ze szkołą, biblioteka, kościołem i kilkoma sklepami. W 1998 r. we wsi mieszkały 582 osoby.

Zabytki

Kościół gotycki zbudowano w 1573, konsekrowany przez bpa Marcina Kromera 17 września 1580. Prezbiterium i zakrystia dobudowane zostały w 1933 r. Wieża z XVIII w., drewniana, dwukondygnacyjna, kryta gontem^[8]. Barokowy wystrój wnętrza, ołtarz główny z ok. 1700 r., w balustradzie chóru malowane płyciny z figurami świętych, z XVII w.^[9] Jest to budowla orientowana (względem stron świata), salowa na rzucie prostokąta, murowana z kamieni polnych z ceglanymi narożnikami. Do nawy, od strony południowej, przylega murowana i otynkowana kaplica chrzcielna. Nawa przykryta jest pozornym sklepieniem kolebkowym^[10].

Ludzie związani z miejscowością

• W Gryźlinach w 1890 r. urodził się Jan Baczewski (1890–1958), zasłużony działacz polski w Niemczech, kierownik i współzałożyciel wielu polskich organizacji i stowarzyszeń, w 1921 r. sekretarz generalny Związku Polaków w Prusach Wschodnich. Wywalczył tzw. ordynację szkolną, zezwalającą na zakładanie polskich szkół prywatnych w Niemczech.
• ks. dr Robert Bilitewski (1859–1935), tutejszy proboszcz, który starał się o zachowanie języka polskiego w szkole oraz w czasie mszy w kościele. Za te poczynania został przeniesiony przez bp. Andrzeja Thiela w 1903 r. w inne rejony Warmii (Wilczkowo).
• W Gryźlinach urodził się ks. Franciszek Klimek (1884–1941), pedagog i działacz na rzecz polskości, zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1941 r.

Bibliografia

• JanJ. Chłosta JanJ., Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn: Wyd. Littera, 2002, ISBN 83-914158-5-6, OCLC 830456403 .
• MieczysławM. Wieliczko MieczysławM., JaninaJ. Bosko JaninaJ., BronisławB. Magdziarz BronisławB., Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom I. Święta Warmia, Olsztyn: Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, 1999, ISBN 83-86926-07-4, OCLC 831022259 .
• Georg Kellmann, Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Klebarku Wielkim, Klebark Wielki 2007, ISBN 978-83-918968-1-5
• ks. Walenty Barczewski Geografia polskiej Warmii

Przypisy