Gustaf Gründgens

Gustaf Gründgens
Ilustracja
(c) Bundesarchiv, Bild 183-S01144 / CC-BY-SA 3.0

Gustaf Gründgens jako Hamlet, 1936
Data i miejsce urodzenia

22 grudnia 1899
Düsseldorf, Cesarstwo Niemieckie

Data i miejsce śmierci

7 października 1963
Manila, Filipiny

Zawód

aktor teatralny i filmowy, reżyser, producent, dyrektor teatrów

Współmałżonek

1. Erika Mann (1926-1929) 2. Marianne Hoppe (1936 - 1946)

Lata aktywności

1930-1960

Gustaf Gründgens, Gustaf Heinrich Arnold Gründgens (ur. 22 grudnia 1899 w Düsseldorfie, Cesarstwo Niemieckie; zm. 7 października 1963 w Manili, Filipiny) – niemiecki aktor teatralny i filmowy, reżyser, producent, dyrektor teatrów. Uważany jest za najwybitniejszego aktora niemieckiego okresu III Rzeszy, a niewątpliwie był również najpopularniejszym aktorem w ówczesnych Niemczech[1].

Lata dwudzieste

Jego ojciec był przemysłowcem. Gründgens debiutował na scenie w 1918. Jego kariera artystyczna rozpoczęła się w prowincjonalnych teatrach Kilonii i Halberstadt. Następnie występował jako aktor i reżyser w hamburskim teatrze Kammerspiele i ostatecznie w Berlinie. Debiut reżyserski Gründgensa nastąpił w 1925 sztuką Anja i Estera Klausa Manna, swojego wielbiciela z tamtych lat. W sierpniu 1926 Gründgens ożenił się z jego siostrą, Eryką. Państwo młodzi zamieszkali w Hamburgu. Pod koniec lat dwudziestych, już po rozwodzie z Eryką, który nastąpił w 1929, Gründgens pracował w Teatrze Niemieckim (niem. Deutsches Theater) w Berlinie jako aktor i reżyser oraz współpracownik Maxa Reinhardta. Występował również w kabaretach i grał w filmie. W 1932 został dyrektorem (intendentem) berlińskiego Teatru Państwowego. W tym też roku wystąpił po raz pierwszy w teatrze w roli swego życia – jako Mefisto w Fauście Goethego, którą to rolę powtarzał jeszcze kilkakrotnie w swoim życiu. W tym okresie, jak wielu ówczesnych intelektualistów niemieckich, wykazywał sympatie lewicowe, wyrazem czego było snucie planów utworzenia „teatru rewolucyjnego”.

W III Rzeszy

W momencie przejęcia władzy przez Hitlera w 1933 Gründgens przebywał w Szwajcarii, zdecydował się jednak na powrót do Niemiec w kwietniu tego roku. W 1934 mianowany został dyrektorem Państwowego Teatru Pruskiego w Berlinie na miejsce Hannsa Josta, który sprowadził go ze Szwajcarii[2]. W 1936 ożenił się powtórnie, tym razem z aktorką Marianne Hoppe.

Gründgens uchodził za protegowanego ministra lotnictwa i dowódcy Luftwaffe marszałka Hermanna Göringa, co pozwalało mu niejednokrotnie opierać się naciskom Josepha Goebbelsa, ministra propagandy i człowieka mającego najwięcej do powiedzenia w dziedzinie kulturalnej w III Rzeszy[3]. Dzięki temu m.in. oparł się naciskom zmierzającym do obsadzenia go w głównej roli w antysemickim filmie Jud Süss (Żyd Süss) Veita Harlana.

W drugiej połowie lat trzydziestych działalność aktorska i reżyserska Gründgensa rozkwitła. Wielu krytyków uważa, że właśnie w jego berlińskim teatrze w czasie wojny klasyczny teatr niemiecki osiągnął swój najwyższy poziom. Sam Gründgens zaznał w tym okresie licznych przywilejów (został członkiem pruskiej Rady Stanu, otrzymał tytuły generalnego intendenta oraz aktora państwowego) i zdobył olbrzymią popularność, popartą znacznym majątkiem (m.in. luksusowa willa[4], luksusowe samochody, konie). Jego gaża za film wynosiła wówczas 80 tysięcy marek, gdy np. pensja ministra w hitlerowskim rządzie wynosiła 20 tysięcy. O jego towarzystwo zabiegali czołowi przedstawiciele nazistowskiej elity. Dzięki poparciu najwyższych czynników w państwie Gründgens miał znaczną swobodę twórczą, m.in. w 1939 zrealizował film Dwa światy, w którym pojawiły się motywy miłości homoseksualnej, oficjalnie zakazanej i potępianej w III Rzeszy.

Jego nazwisko figurowało na Gottbegnadeten-Liste (Lista obdarzonych łaską Bożą w III Rzeszy) wśród Niezastąpionych.

W armii i niewoli

W 1943 Gründgens wstąpił do armii. Służył w obronie przeciwlotniczej m.in. na terenie Holandii. W 1944 powrócił do Berlina, ale w związku z zamknięciem teatrów w Rzeszy przez Goebbelsa, nie występował na scenie. W 1945, po zdobyciu Berlina przez Armię Czerwoną i klęsce Niemiec, trafił do radzieckiego obozu jenieckiego w Jamlitz. W jego uwolnienie z obozu zaangażowali się wybitni artyści niemieccy, w tym Paul Wegener, Erich Kästner i Ernst Busch. Petycje oraz wstawiennictwo sowieckiego oficera kulturalnego (a później znanego historyka filozofii), Arsenija Gułygi, przyczyniły się do uwolnienia aktora już w 1946. W obozie spędził 9 miesięcy.

Okres powojenny

Po uwolnieniu zamieszkał wraz z żoną w Charlottenburgu i powrócił do pracy scenicznej. Wkrótce jednak małżonkowie rozwiedli się. W 1949 adoptował Petera Gorskiego. W latach 1946–1947 grał w berlińskim teatrze im. Maxa Reinhardta. W 1947 Gründgens został dyrektorem teatru miejskiego w Düsseldorfie, a w 1955 – teatru dramatycznego w Hamburgu. Grał w teatrach niemieckich i zagranicznych, m.in. w Moskwie, Leningradzie, Nowym Jorku i Edynburgu. W 1963 wyruszył w podróż dookoła świata. Zmarł w Manili na Filipinach w nocy z 6 na 7 października 1963 na skutek przedawkowania środków nasennych.

Klaus Mann i Mefisto

Gustaf Gründgens w znacznej mierze został sportretowany w postaci głównego bohatera Hendrika Höfgena w powieści „z kluczem” Mefisto Klausa Manna. Drogi Manna i Gründgensa rozeszły się jeszcze w latach dwudziestych. Klaus Mann był przeciwny związkowi swojej siostry z aktorem. Po opuszczeniu Niemiec po dojściu Hitlera do władzy Mann wytykał dawnemu przyjacielowi służenie reżymowi hitlerowskiemu i bliskie kontakty z Göringiem. Przedstawił go w powieści jako sadomasochistę, podczas gdy krążące plotki zarzucały aktorowi homoseksualizm czy biseksualizm.

Próba wydania powieści w Niemczech zaraz po wojnie się nie powiodła – żaden z wydawców nie chciał wydać powieści, w której został w niekorzystnym świetle sportretowany najpopularniejszy, i o ogromnych wpływach, aktor niemiecki. Powieść ukazała się w Niemczech najpierw w NRD w 1956, później kilkakrotnie w RFN.

W 1966 adoptowany syn Gründgensa, Peter Gorski-Gründgens, doprowadził do sądowego zakazu wydawania książki jako powieści z kluczem, w której, jak brzmiała sentencja wyroku

Klaus Mann mści się na Gründgensie, ponieważ sądzi, że przez małżeństwo z nim splamiony został honor jego siostry.

Filmografia

Reżyser

  • 1932: Eine Stadt steht kopf (także aktor, producent i autor piosenek)
  • 1934: Die Finanzen des Großherzogs (także współtwórca scenariusza)
  • 1937: Kapriolen (także aktor)
  • 1938: Der Schritt vom Wege (także producent)
  • 1939: Zwei Welten (także producent)
  • 1940: Friedemann Bach (także aktor i producent)
  • 1960: Faust (także aktor)

Aktor

  • 1929: Ich glaub’ nie mehr an eine Frau (reżyser: Max Reichmann)
  • 1930: Va Banque (reżyser: Erich Waschneck)
  • 1930: Hokuspokus (reżyser: Gustav Ucicky)
  • 1930: Danton (reżyser: Hans Behrendt)
  • 1930: Brand in der Oper (reżyser: Carl Froelich)
  • 1931: Yorck (reżyser: Gustav Ucicky)
  • 1931: M – Eine Stadt sucht einen Mörder (reżyser: Fritz Lang)
  • 1931: Luise, Königin von Preußen (reżyser: Carl Froelich)
  • 1931: Die Gräfin von Monte Christo (reżyser: Carl Froelich)
  • 1931: Der Raub der Mona Lisa (reżyser: Géza von Bolváry)
  • 1932: Teilnehmer antwortet nicht (reżyser: Mark Sorkin, Rudolf Katscher)
  • 1932: Liebelei (reżyser: Max Ophüls)
  • 1933: Der Tunnel (reżyser: Curtis Bernhardt)
  • 1933: Die schönen Tage von Aranjuez (reżyser: Johannes Meyer)
  • 1934: So endete eine Liebe (reżyser: Karl Hartl)
  • 1934: Schwarzer Jäger Johanna (reżyser: Johannes Meyer)
  • 1934: Das Erbe in Pretoria (reżyser: Johannes Meyer)
  • 1935: Pygmalion (reżyser: Erich Engel)
  • 1935: Das Mädchen Johanna (reżyser: Gustav Ucicky)
  • 1936: Eine Frau ohne Bedeutung (reżyser: Hans Steinhoff)
  • 1938: Tanz auf dem Vulkan (reżyser: Hans Steinhoff)
  • 1941: Friedemann Bach (reżyser: Traugott Müller)
  • 1941: Ohm Krüger (reżyser: Hans Steinhoff)
  • 1960: Das Glas Wasser (reżyser: Helmut Käutner)
  • 1960: Faust. Der Tragödie Erster Teil (reżyser: Peter Gorski)

Gründgens jako Gründgens

  • 1958: Das gab’s nur einmal (reżyser: Geza von Bolvary)
  • 1961: Jørgen Roos zeigt Hamburg (film dokumentalny, reżyser: Jørgen Roos)
  • 1963: Gustaf Gründgens (film dokumentalny)
  • 1980: „So spiel ich viel Personen ganz allein…” Der Theatermann Gustaf Gründgens (film dokumentalny, reżyser: Jürgen Moeller)
  • 1989: Joachim Kaiser: „…ich erinnere mich”. [2.] Gustaf Gründgens (film dokumentalny)
  • 1989: Der Prinzipal – Die Legende Gustaf Gründgens (film dokumentalny)

Przypisy

  1. Wiesława Czapińska, historyk filmu, znawczyni kina nazistowskich Niemiec w swojej książce Artyści w Trzeciej Rzeszy nazywa Gründgensa gwiazdorem teatru i filmu, najpopularniejszym aktorem III Rzeszy, najwybitniejszym niemieckim odtwórcą roli Mefista i niekoronowanym królem niemieckiej sceny lat trzydziestych, natomiast profesor Uniwersytetu Simona Frasera w Kanadzie, Martin Kitchen, autor pracy o nazistowskiej polityce wewnętrznej, w tym i kulturalnej, pt. Nazistowskie Niemcy w czasie wojny, w rozdziale poświęconym teatrowi określa Gründgensa terminem „największy niemiecki aktor”.
  2. Według Klausa Manna Gründgensa do powrotu miała skłonić aktorka Emmy Sonnemann, późniejsza żona Hermanna Göringa.
  3. Gründgens wystąpił po wojnie jako świadek obrony w procesie żony Göringa, Emmy, wystawiając jej jak najlepszą opinię.
  4. Kupiona w 1934 od emigrującego z Niemiec żydowskiego bankiera.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Bundesarchiv Bild 183-S01144, Berlin, Gustav Gründgens als 'Hamlet'.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-S01144 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Berlin, Gustav Gründgens als "Hamlet"

Berlin, 21. Januar 1936, "Hamlet" im Staatl. Schauspielhaus unter der Regie Lothar Müthels. Gustav Gründgens in der Titelrolle. 909-36

Abgebildete Personen:

  • Gründgens, Gustav: Intendant, Regisseur, Schauspieler, Deutschland