Gwara

Gwara – termin określający odmiany języka odrębne od odmiany ogólnej. Określenie to jest przede wszystkim odnoszone do terytorialnych, lokalnych odmian języka[1], odróżniających się lingwistycznie od form sąsiadujących (mowy sąsiednich okolic) i od standardu (języka ogólnego)[2][3][4], pokrywającego znacznie szerszy obszar geograficzny. Tak pojmowane odrębności gwarowe widoczne są zarówno w zakresie słownictwa, jak i szeroko pojmowanego systemu gramatyki[2].

Gwary wykazują rozmaite różnice względem języka ogólnego – w przypadku języka polskiego są to m.in. odrębności fleksyjne (charakterystyczne formy odmiany, np. chłopakewi, zróbta), fonetyczne (np. zaba, ido) czy leksykalne (liczne słownictwo obce innym odmianom języka). W systemach gwarowych utrzymują się dawne cechy i elementy języka, nieobecne w jego współczesnej standardowej odmianie, dzięki czemu gwary ludowe mogą stanowić skarbnicę wiedzy na temat procesów językowych. Polskie gwary współistnieją z polszczyzną ogólną, która jest stosowana w szerszym spektrum domen komunikacyjnych[5].

Oznaczenie „gwara” jest z reguły utożsamiane z zapożyczonym[6] terminem „dialekt”[7][8], choć w polskiej praktyce terminologicznej często rozróżnia się te dwa terminy, mianem gwary określając mowę ludności ze stosunkowo niewielkiego obszaru, termin „dialekt” zaś rezerwując dla zespołów kilku lub kilkunastu gwar[2]. W polskiej tradycji dialektologicznej jednostkę tę ujmuje się zatem jako podrzędną w stosunku do dialektu[3][9], traktując ją jako synonim terminów „poddialekt”[10] i „subdialekt”[11]. Termin „gwara” bywa ponadto odnoszony do odrębności językowych o podłożu ściśle socjalnym (nie zaś geograficznym), obecnych na płaszczyźnie leksyki[2].

Termin „gwara” bywa odbierany jako nacechowany pejoratywnie, choć na gruncie dialektologii ma on charakter neutralny i nie implikuje negatywnego wartościowania[12].

Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, nakreślane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.

Konwencje terminologiczne

Niekiedy pojęcia „gwara” i „dialekt” używane są zamiennie, np. zróżnicowany wewnętrznie etnolekt śląski bywa popularnie określany zarówno jako „gwara śląska”, jak i „dialekt śląski”. Taka konwencja nazewnicza zyskuje również uznanie ze strony niektórych polskich dialektologów[9][13]. Mianem gwary określa się także mowę ludności wiejskiej jako całość[3].

W innym, nowszym ujęciu termin „gwara” przyjmuje rozszerzony zakres znaczeniowy, funkcjonując również jako określenie na inne formy odrębności językowej, takie jak żargon/socjolekt (elementy leksykalne właściwe dla pewnej grupy społecznej, zawodowej lub subkultury) oraz odmiany języka charakterystyczne dla niewykształconych mieszkańców środowisk miejskich. Terminów „gwara ludowa” i „gwara terytorialna” używa się zatem, aby odróżnić gwary w sensie klasycznym od nowszych pojęć, takich jak gwara miejska, gwara środowiskowa i gwara zawodowa[14]. Na gruncie polskiego językoznawstwa nie wypracowano jednolitej terminologii określającej socjalne warianty języka[15].

Jako że gwary terytorialne, w przeciwieństwie do profesjolektów, prócz różnic leksykalnych wykazują regularne odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w stosunku do języka ogólnonarodowego, używanie terminu „gwara” w odniesieniu do profesjolektów uchodzi niekiedy za niefortunne (według autorów Słownika terminologii językoznawczej wystarczyłoby określenie „słownictwo zawodowe”). Termin „gwara zawodowa” przyjął się jednak szeroko ze względu na to, że gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których sprowadzają się gwary miejskie, zachowują ze względu na ich wzajemne związki pewne podobieństwa fonetyczne i fonologiczne względem gwar terytorialnych[16].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Adam Kryński, Prace filologiczne, Skł. gł. w Księgarni E. Wendego, 1976, s. 331.
  2. ↑ a b c d Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. II, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 232, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 (pol.).
  3. ↑ a b c Stanisław Urbańczyk, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, s. 105, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882.
  4. ↑ Zdzisława Krążyńska, Zygmunt Zagórski, Poznańskie spotkania językoznawcze, Wyd. Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, 2002, s. 17, ISBN 978-83-7063-371-4.
  5. ↑ Andrzej Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 105. ISBN 83-01-14526-9.
  6. ↑ Język i społeczeństwo, Czytelnik, 1980, s. 180, ISBN 978-83-07-00347-4.
  7. ↑ „Przegląd zachodni”, Instytut Zachodni, 1988, s. 2.
  8. ↑ „Český jazyk a literatura: časopis pro vyučování jazyku”, 59, Státní pedagogické nakl., 2008, s. 113 (cz.).
  9. ↑ a b Bogusław Wyderka, Czy gwara śląska w nowej roli?, [w:] Karol Dejna i inni red., Rozprawy Komisji Językowej, t. 48, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2003, s. 89–90, ISSN 0076-0390.
  10. ↑ Tomasz Wicherkiewicz, Ginące języki, etniczność, tożsamość i polityka, [w:] Nicole Nau i inni red., Języki w niebezpieczeństwie: księga wiedzy, wyd. 1, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2016, s. 105–133, DOI: 10.14746/9788394719845, ISBN 978-83-947198-4-5.
  11. ↑ Tomasz Kamusella, Silesian – From Gwara to Language After 1989, wachtyrz.eu, 2015 (ang.).
  12. ↑ „Annales Instituti Slavicie Universitatis Debreceniensis”, Kossuth Egyetemi Kiadó, 2010, s. 77–78 [dostęp 2019-10-12].
  13. ↑ Ewa Siatkowska, Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5, DOI: 10.17651/polon.37.12, ISSN 0137-9712.
  14. ↑ Jan Grzenia, gwara a żargon, [w:] Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl, 25 kwietnia 2005 [dostęp 2019-01-02].
  15. ↑ „Jazykovedný časopis”, 48–50, 1997, s. 131 (słow.).
  16. ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa 1968.

Linki zewnętrzne