Gwara myśliwska

Ten artykuł należy dopracować: od 2016-06 → dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł, → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Gwara łowiecka, język łowiecki – odmiana języka środowiskowego, którym posługują się myśliwi.

Opis

Historycznie język (gwara) myśliwych w Polsce sięga czasów najstarszych dziejów piśmiennictwa polskiego, zapewne tradycją sięgającą czasów wcześniejszych.

Słownictwo myśliwych należy do najdawniejszych przejawów kultury łowieckiej. Geneza słownictwa łowieckiego sięga czasów prasłowiańskich, a jego rodowód wywodzi się ze staropolszczyzny i początków polskiego języka literackiego. Jego największy rozkwit przypada na XV–XVII wiek, kiedy za sprawą władców i czerpiącej od nich wzorce szlachty, stosowanie słownictwa myśliwskiego weszło do trwałych kanonów zachowań myśliwskich. Używanie słownictwa obowiązywało wszystkich przystających do grona myśliwych i należało do podstawowych wymagań stawianych młodym adeptom sztuki łowieckiej. Przekazywany przez pokolenia ulegał wzbogaceniu o wiele terminów i określeń regionalnych i gwarowych, a także zaczerpniętych z mowy potocznej oraz języków obcych.

Język łowiecki zawiera szeroki zasób terminologii dotyczących podstawowych pojęć z zakresu łowiectwa. Zawiera liczne hasła znaczeniowe obejmujące wszystkie dziedziny łowiectwa, a zwłaszcza wygląd, zachowanie zwierząt łownych, elementy tradycji, zwyczajów, sokolnictwo, kynologię, elementy gospodarki łowieckiej, wykonywania polowań, ubiór myśliwego, broń myśliwską oraz akcesoria myśliwskie.

W przypadku wąskich, izolowanych społeczności, czy grup społecznych o określonej profesji z upływem czasu w ich kręgu kształtowany jest odrębny język środowiskowy – mowa, gwara obejmująca specyficzne słownictwo, która usprawnia wzajemne porozumiewanie się i ułatwia przekaz informacji.

Wśród współczesnych myśliwych zachodzi proces zachowywania i kultywowania tradycji, przy czym wiele określeń używanych przez współczesnych łowców dla osób postronnych bywa niezrozumiałych.

Język łowiecki nie jest zamkniętym zasobem słów, a z rozwojem łowiectwa pojawiają się nowe przykłady słownictwa i określenia, zaś niektóre starsze nieużywane terminy odchodzą w zapomnienie. Współcześnie słownictwo łowieckie w życiu myśliwych nadal odgrywa istotną rolę.

Słownik polskiej gwary łowieckiej

Indeks

A – B – C – Ć – D – E – F – G – H – I – J – K – L – Ł – M – N – O – Ó – P – R – S – Ś – T – U – W – Z – Ż

A

• ambona – stanowisko strzeleckie nad ziemią, zbudowane na słupach, czasem na drzewie
• anons – oszczek – głos psa oznajmiający znalezienie zwierzyny
• antabka – bączek – uchwyt na pasek do broni
• awantaż – kątowe odchylenie kolby względem poziomej osi lufy

B

• babrzysko – miejsce kąpieli dzików i jeleni
• badylarz – samiec łosia, o porożu w formie odnóg, a nie łopat (zobacz: łopatacz)
• badyle – kończyny jelenia, łosia
• bałuchy – oczy zająca (trzeszcze)
• barłóg – legowisko dzików, niedźwiedzi
• basior – dorosły samiec wilka
• basista – jeleń byk wyróżniający się grubym głosem na rykowisku
• biegi – nogi dzika
• bekowisko – okres, miejsce godów u danieli
• biała stopa – teren polowania całkowicie pokryty śniegiem
• bielenie – zdejmowanie skóry z upolowanego zwierzęcia
• blaski – oczy zająca (trzeszcze)
• bobki – odchody zająca
• bokobrody – kępki dłuższych włosów czuciowych, wyrastające na policzkach rysia, żbika
• breneka – potocznie o naboju i pocisku kulowym do broni śrutowej
• brok – nazwa określająca drobny śrut
• bródka – krótkie piórka u nasady ogona słonki, element ozdobny kapelusza myśliwskiego
• bukowisko – okres godowy u łosi
• bulgot – głos wydawany przez koguta cietrzewia podczas toków
• burknięcie- odgłos podrywającego się z ziemi do lotu jarząbka
• byk – nazwa samca jelenia, daniela, łosia lub żubra

C

• cewki – kończyny sarny
• chłyst – młody samiec jelenia, odganiany przez byka od chmary łań
• chmara – stado jeleni, danieli, łosi i żubrów
• chrapanie – głos słonki
• chyb – długa i gęsta szczecina na karku u dzika
• chwost – ogon muflona lub pęk długich włosów na końcu ogona dzika
• comber – część tuszy zająca i niektórych innych zwierząt łownych
• czarna stopa – teren bez pokrywy śniegu
• cieki – nogi kuraków, np. u kuropatwy
• chwal ćwik – pozdrowienie sokolnicze

Ć

• ćwik – dobrze ułożony ptak łowczy

D

• darniak – rogacz o wybitnie słabych parostkach i małej tuszy
• darzbór – pozdrowienie łowieckie, życzenie powodzenia na polowaniu
• dodniówka – poranne polowanie
• drgubica – sieć trójwarstwowa, posiadająca większe oka w częściach bocznych, używana dawniej do łowienia ryb, czasem ptactwa wodnego
• dryling – trójlufowa broń myśliwska o różnym układzie luf
• dwudziestka – myśliwska broń śrutowa kaliber 20
• dwunastka – myśliwska broń śrutowa kaliber 12
• dwururka – śrutowa broń myśliwska o dwóch lufach ułożonych poziomo obok siebie; inaczej dubeltówka
• dzikarz – pies używany do polowań na dziki
• dziwok – ptak łowczy na swobodzie

E

• ekspres – łamana, kulowa, dwulufowa broń myśliwska

F

• farba – krew zwierzyny
• fajki – kły wyrastające ze szczęki dzika
• fiołek – gruczoł zapachowy u lisa, znajdujący się przy nasadzie ogona
• firling – broń myśliwska czterolufowa (2 lufy gładkie i 2 gwintowane), czwórlufka
• fladry – sznury z zamocowanymi kawałkami czerwonego płótna używane do polowań na wilki
• fartuszek – owłosienie wokół narządów płciowych kozy (samicy sarny)

G

• gach – dorosły samiec zająca
• gamrat – odyniec w okresie huczki
• gawra – zimowe legowisko niedźwiedzia
• ględzenie – głos wydawany przez łanię
• grandle – szczątkowe kły w szczęce u jeleniowatych
• grzęzy – wymiona samic łosia i jelenia
• grzybek – kula z broni gwintowanej po rozgrzybkowaniu
• guzik – zwykle pierwsze poroże kozła
• guzikarz – młody kozioł o porożu w kształcie niskich stożków, guzików
• gomóła – samiec okresowo nie posiadający poroża^[1]
• gwizd – ryj dzika

H

• haki – poroże kozicy
• huczka – okres godowy u dzików

J

• jasła – drabina na którą kładzie się karmę dla zwierzyny płowej
• jazgot – ujadanie wilków lub psów
• jaźwiec – borsuk
• jednorurka – śrutowa broń myśliwska o jednej lufie
• jucha – krew niedźwiedzia

K

• kaban – duży dzik
• kabanki – dziki
• kantak – pazur na tylnym palcu ptaka drapieżnego
• karmisko – miejsce stałego dokarmiania zwierzyny
• kęsy – zęby u drapieżników
• kicaj – zając, czasami królik
• kiść – zakończenie ogona żubra
• kita – ogon lisa
• klapak – nielotna młoda lub nielotna dojrzała kaczka w okresie zmiany upierzenia
• klapanie – pierwsza z czterech części pieśni tokowej głuszca
• klępa – samica łosia, łosza
• kniazienie – odgłos wydawany przez przerażonego zająca
• kniejówka – broń myśliwska o dwóch lufach – kulowej i śrutowej
• knoty – odchody głuszca
• kobylarz – bardzo duży wilk
• kocica – samica zająca
• kocięta – młode zająca
• kogut – samiec bażanta, głuszca albo cietrzewia
• kogucica – stara samica głuszca
• komora – klatka piersiowa u zwierzyny
• kopno – legowisko zająca w śniegu
• kopyra – zając
• korkowanie – trzecia z czterech części pieśni tokowej głuszca
• korona – zwieńczenie poroża jelenia w formie minimum trzech odnóg
• kot – samiec zająca
• kotlina – zagłębienie wygrzebane w ziemi, legowisko zająca
• koza – samica sarny
• kozioł – samiec sarny
• kraczajka – przenośna podpórka do broni (inna nazwa: pastorał)
• krechtun – młody kogut głuszca
• krykucha – dzika kaczka wyhodowana w niewoli, wykorzystywana do wabienia kaczorów na wiosennych polowaniach w okresie godów
• kucharka – pierwsza kaczka przybywająca na zloty
• kulka – haczyk służący do patroszenia ptactwa
• kulkowanie – patroszenie tuszki ptaka za pomocą kulki
• kwadruplet – oddane cztery celne następujące po sobie strzały
• kwiat – ogon zwierzyny płowej i borsuka
• kwiatek – biała sierść na końcu ogona lisa

L

• lampy – oczy wilka
• latarnia – głowa wilka
• legawiec – wyżeł
• licówka – łania przewodniczka
• linia – szereg myśliwych na polowaniu zbiorowym
• linijka – pojazd konny, służący do podwożenia myśliwych w trakcie polowania
• lira – ogon cietrzewia
• liszka – samica lisa
• liściarka – zebrane i zasuszone pędy drzew i krzewów, wykładane w zimie jako karma
• lizawka – urządzenie łowieckie instalowane w terenie, służące do wykładania soli dla zwierzyny
• locha – samica dzika
• loftki – gruby śrut o średnicy powyżej 4,5 mm używany do polowania na wilki
• loty – skrzydła ptaków
• lustro, lusterko – jasna sierść na pośladkach u zwierzyny płowej, u nasady ogona, talerz

Ł

• łałok – luźna, obwisła skóra podgardla żubra.
• łania – samica jelenia i daniela
• łańka – młoda łania, nie prowadząca cielaka
• łopaty – forma poroża łosia i daniela w postaci szerokich, spłaszczonych powierzchni zwieńczonych licznymi sękami
• łopatacz – samiec łosia, o porożu w formie łopat (zobacz: badylarz)
• łosza – samica łosia, klępa
• łoszak – młody łoś
• łowiec – stara nazwa myśliwego
• łyżka – ucho zwierzyny płowej

M

• maiż – młody orzeł, jastrząb lub sokół którego zaczęto wprawiać do polowania
• marczak – młody zając urodzony w marcu
• medalion – trofeum w formie spreparowanej głowy z szyją zwierzęcia
• michałek – młody zając urodzony jesienią (nazimek)
• mięsiarz – nieetyczny myśliwy, kierujący się głównie chęcią pozyskania tuszy
• mikot – wabik używany do wabienia kozłów
• miot – kolejne z pędzeń na polowaniu zbiorowym
• mnich – samiec zwierzyny płowej nie wykształcający poroża
• murzyn – młody samiec cietrzewia przechodzący na dorosłe upierzenie
• mykita – lis
• myłkus – samiec zwierzyny płowej o zniekształconym, zdeformowanym porożu

N

• nadoczniak – druga od czaszki odnoga w porożu jelenia
• naganka – naganiacze uczestniczący w polowaniu, płoszący zwierzynę w kierunku myśliwych
• narogi – jadalne narządy wewnętrzne u zwierzyny grubej
• na kulawy sztych – na ukos z przodu
• na sztych – na wprost z przodu, przodem
• nazimek – młody zając urodzony jesienią (michałek)
• nęcisko – miejsce wyłożenia przynęty dla zwierzyny łownej
• niedolisek – młody lis

• norowiec -- pies do polowania w norach lisich lub borsuczych

O

• oczniak – pierwsza od czaszki odnoga w porożu jelenia, daniela
• odyniec – samiec dzika powyżej czwartego roku życia
• omyk – ogon zająca
• opierak – trzecia od czaszki odnoga w porożu jelenia
• organista – byk, pierwszy rozpoczynający rykowisko
• oręż – fajki i szable loch / grubych / oraz wycinków i odyńców
• ostatni kęs – zielona część rośliny, którą wkłada się upolowanej zwierzynie roślinożernej do pyska

Ó

• ósmak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z czterema odnogami na jednej z tyk.

P

• paśnik – drewniana konstrukcja służąca do dokarmiania zwierzyny grubej, szczególnie w okresie zimowym.
• parkoty – okres godowy u zajęcy
• parostki – poroże rogacza
• patry – oczy zająca
• perły – charakterystyczne wyrostki kostne na porożu u jeleniowatych
• perukarz – kozioł o zdeformowanym porożu w formie narośli pokrytej scypułem
• pędzel – kiść dłuższych włosów u nasady penisa jelenia, muflona, dzika
• piastun – młody niedźwiedź, pozostający z matką do następnego roku
• pielesz – gniazdo ptaka drapieżnego
• pies – samiec lisa, borsuka, jenota
• płowa zwierzyna – sarny, daniele, jelenie i łosie
• podryw – sposób polowania, polegający na strzelaniu do ptactwa wypłaszanego przez samego strzelca
• pokot – ogół upolowanej zwierzyny, ułożony na zakończenie polowania z zachowaniem myśliwskiej hierarchii gatunków
• polano – ogon wilka
• pole – określenie wieku psa myśliwskiego – rok pracy psa
• ponowa – świeży śnieg
• posoka – farba, krew zwierzyny grubej
• posyp – paśnik dla kuropatw i bażantów formie daszku
• przelatek – dzik w drugim roku życia
• przezimek – lis w drugim roku życia
• pudlarz – myśliwy, który podczas polowania grupowego oddał najwięcej chybionych strzałów

R

• rabiec – młody ptak łowczy, jeszcze pstrokaty; lub (z ros.), młody sokół lub jastrząb, nazwa od rabego koloru upierzenia
• rapcie – racice dzika
• rogacz – samiec sarny
• rosochy – poroże łosia w formie łopat
• rozłoga – rozstaw poroża zwierzyny płowej
• róże – pierścienie kostne u nasady poroża zwierzyny płowej
• rudel – stadko, stado saren
• rykowisko – okres, miejsce godów jeleni

S

• sadyba – koliba, kwatera myśliwska
• samura – stara samica dzika żyjąca samotnie
• sarniak, sarniuk – samiec sarny
• scypuł – owłosiony, ukrwiony naskórek pokrywający formujące się poroże
• selekt – zwierzę kwalifikujące do odstrzału selekcyjnego, np. z powodu słabych cech dziedzicznych
• sęki – rogowe palczaste odrosty na łopatach daniela
• siadło – drzewo, na którym zasiadł na noc głuszec
• siuta – samica sarny
• skoki – nogi zająca
• słuchy – uszy zająca
• snopówka – karma dla zwierzyny w postaci niemłóconych snopków owsa lub zboża
• stawka – noga lisa i borsuka
• strugi – zęby zająca
• strzelba – śrutowa broń myśliwska
• strzyże – włosy u nasady nosa zająca
• suknia – sierść zwierzyny płowej i dzika
• szable – kły dzika wyrastające z żuchwy
• szarak – zając
• szczwacz – osoba układająca charty i ogary
• szczwać – polować z chartami
• szesnastka – myśliwska broń śrutowa kaliber 16
• szlifowanie – czwarta ostatnia część pieśni godowej głuszca
• szóstak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z trzema odnogami na co najmniej jednej z tyk
• szpicak – samiec z rodziny jeleniowatych w pierwszym porożu bez odnóg
• szydlarz – samiec z rodziny jeleniowatych w drugim porożu bez odnóg
• sztucer – myśliwska broń kulowa z gwintowaną lufą

Ś

• ścinka – fragmenty sierści, odcięte od tuszy przez pocisk.
• ślepia – oczy drapieżników
• ślimy – rogi muflona
• świece – oczy żubra, zwierzyny płowej, kozicy, muflona i dzika

T

• tabakiera – zakończenie gwizdu, nos u dzika
• troki – rodzaj wielorzemykowych pęt, zazwyczaj skórzanych lub sznurkowych, służących do noszenia upolowanego ptactwa.
• trzeszcze – oczy zająca
• turzyca – sierść zająca i królika
• tusza – ciało upolowanej zwierzyny grubej
• tuszka – ciało upolowanej zwierzyny drobnej
• tyka lub tyczka – jedna z dwóch głównych część poroża (wieńca) jelenia, z której wyrastają odnogi

U

• ubić – trafić, upolować
• unosić – przyzwyczaić ptaka łowczego do przebywania na ręce sokolnika

V

• varmint – rodzaj sztucera z nieco cięższą, masywniejszą lufą, bez muszki i szczerbinki.

W

• wachlarz – ogon koguta głuszca
• wadera – samica wilka
• wiatr – węch u psa myśliwskiego
  • dolny wiatr – charakterystyczny sposób pracy psa myśliwskiego, z głową przy ziemi
  • górny wiatr – sposób pracy psa myśliwskiego, z głową uniesioną
• warchlak – młody dziczek w pierwszym roku życia
• wataha – stado dzików lub wilków
• wieniec – poroże jelenia
• wietrznik – nos psa i zwierząt drapieżnych
• widłak – samiec z rodziny jeleniowatych o porożu z dwiema odnogami na jednej lub obu tykach
• wnyk – pętla do łapania zwierzyny, zastawiana przez kłusownika
• wycinek – dzik samiec w trzecim – czwartym roku życia
• wykot – narodziny młodych u królika, zająca, sarny, kozicy i muflona
• wyprzedzenie – zakład jaki daje się celując i strzelając do poruszającego się zwierzęcia

Z

• zabawca – pies gończy, który nie mogąc odnaleźć tropu, głosi w jednym miejscu
• zbuchtowana ziemia – kawałek ziemi, z którego została zdarta darń przez dziki
• zestrzał – miejsce, w którym stało zwierzę w chwili przyjęcia kuli.
• zierniki – oczy ptaków
• złom – to odłamana (nieodcięta!) gałązka z drzewa lub krzewu charakterystycznego dla łowiska, w którym upolowano zwierza.

Ż

• żmurek – lis o kasztanowym kolorze futra

Przypisy